و/ سه‌ریاس محه‌مه‌د ساڵح
ئیبراهیم حیلمی عومه‌ر(1890 - 1942) یه‌كێكه له رۆژنامه‌نووسه نیشتمانپه‌روه‌ره به‌ناوبانگه‌كانی عیراق، له ساڵی(1890) له گه‌ڕه‌كی(كه‌رخ) له شاری به‌غدا له‌دایكبووه، خوێندنی سه‌ره‌تایی و ناوه‌ندیی له شاری به‌غداد ته‌واوكردووه، پاشان چۆته زانكۆ و (كۆلێژی یاسای) خوێندووە، دوای ته‌واوكردنی كۆلێژی یاسا، له ساڵی(1910) بۆ‌ته سه‌رنووسه‌ری رۆژنامه‌ی(ریاض) و له ساڵی(1913) بۆتە سه‌رنووسه‌ری رۆژنامه‌ی(النهضة)ـی عیراقی.
ئیبراهیم حیلمی عومه‌ر وه‌كو په‌یامنێر و رۆژنامه‌نووس كاری له‌گه‌ڵ چه‌ندین رۆژنامه و گۆڤاری عه‌ره‌بیدا كردووه له‌وانه: رۆژنامه‌ی(المؤید)ـی میسری رۆژنامه‌نووس(عه‌لی یوسف). رۆژنامه‌ی(اللواء)ـی (مسته‌فا كامیل)، رۆژنامه‌ی(المقتبس)ـی سوریا و رۆژنامه‌ی(الأهرام) و گۆڤاری(المقتطف)ـی میسری، له ساڵی(1912) به‌شداربوو له دامه‌زراندنی(یانه‌ی نیشتمانیداـ النادي الوطني).
هه‌روه‌ها له دیمه‌شقی پایته‌ختی سوریا رۆژنامه‌ی(لسان العرب)ـی بڵاوكرده‌وه، به‌ڵام دوای له‌سه‌ر كارلابردنی(شێخ فه‌یسه‌ڵ) له پاشایه‌تی سوریا، ئه‌م رۆژنامه‌یه‌ش له بڵاوكردنه‌وه كه‌وت، پاشان ئیبراهیم حیلمی گه‌ڕایه‌وه شاری به‌غدا و له(23حوزه‌یرانی1923) جارێكی دیكه ده‌ستیكرده‌وه به بڵاوكردنه‌وه‌ی رۆژنامه‌ی (لسان العرب). دوای ئه‌م رۆژنامه‌یه‌ش له مانگی (نیسانی1922) رۆژنامه‌ی (المفید)ـی بڵاوكرده‌وه.
ئیبراهیم حیلمی عومه‌ر به‌هۆی ره‌خنه‌كانی له ده‌سه‌ڵاتی به‌ریتانیا و پاڵپشتیكردنی له هێزه نیشتمانییه‌كانی عیراق، له‌لایه‌ن ئینگلیزه‌وه ده‌ستگیركراو دوای داخستنی رۆژنامه‌كه‌ی، بڕیاریاندا له عیراق دووریبخه‌نه‌وه، به‌ڵام توانی له‌ده‌ست ئینگلیز هه‌ڵبێت و روویكرده ئێران، پاشان گه‌ڕایه‌وه عیراق و چه‌ندین پۆستی حكومی پێبه‌خشرا، له كۆتا پۆستدا، ئیبراهیم حیلمی عومه‌ر بووه به‌رپرسی گشتی (چاپ و بڵاوكردنه‌وه)ـی عیراق، هاوكات له‌ماوه‌ی فه‌رمانبه‌ریدا به‌رده‌وامبوو له كاری رۆژنامه‌نووسی و چه‌ندین بابه‌تی جیاجیای له رۆژنامه عیراقییه‌كاندا به ناوی خوازراوه‌وه بڵاوكردۆته‌وه، ئیبراهیم حیلمی له(12كانوونی دووه‌می1942) كۆچی دواییكرد.
پەراوێز
1 - رۆژنامه‌ی(المؤید) به یه‌كه‌مین رۆژنامه‌ی رۆژانه‌ی میسری داده‌نرێت كه له(1/12/1889) له‌لایه‌ن كۆمه‌ڵێك لاوی شۆڕشگێڕی میسرییه‌وه به سه‌ركردایه‌تی(شێخ عه‌لی یوسف) بڵاوبوویه‌وه، واته ئه‌م رۆژنامه‌یه به شێوه‌ی رۆژانه بڵاوبۆتەوه، دواتر رۆژنامه‌كه له جیهانی عه‌ره‌بیدا هه‌ر به‌ناوی (شێخ عه‌لی یوسفه‌وه) ناسرا، رۆژنامه‌كانی ئه‌وكاتی میسر به‌گشتی له ژێر ده‌سه‌ڵاتی ئینگلیزدا بوون، به‌ڵام ئه‌م رۆژنامه‌یه یه‌كه‌مین رۆژنامه‌ی میسری بوو كه له‌لایه‌ن رۆشنبیران و شۆڕشگێڕانی میسره‌وه بڵاوبكرێته‌وه، ئه‌م رۆژنامه‌یه به‌توندی كه‌وته دژایه‌تیكردنی به‌ریتانیای داگیركه‌ر و هۆشیاركردنه‌وه‌ی هاووڵاتیانی میسری، به‌ڵام نه‌یتوانی له‌سه‌ر ئه‌م هه‌نگاوه‌ی به‌رده‌وامبێت و پاشان به‌جۆرێك له جۆره‌كان كه‌وته نه‌رمی نواندن به‌رامبه‌ر ئینگلیز و ئه‌ركه بنه‌ڕە‌تیی و گرنگه‌كه‌ی خۆی وه‌كو رۆژنامه‌یه‌كی شۆڕشگێڕ و نیشتمان په‌روه‌ر له‌بیركرد.(سلیمان صالح، الشیخ علی یوسف و جریدة المؤید، القاهرة، 1990، ص9ـ71).
2 - رۆژنامه‌ی(المقتبس) له‌لایه‌ن هه‌ردوو برای كورد (محه‌مه‌د كورد عه‌لی و ئه‌حمه‌د كورد عه‌لییه‌وه) له (17/12/1908) له دیمه‌شق بڵاوبویه‌وه، رۆژنامه‌یه‌كی(رۆژانه‌ی سیاسی و ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تی و ئه‌ده‌بی بوو) پاشان هه‌ردووبرا گۆڤارێكیشیان به هه‌مان ناوه‌وه بڵاوكرده‌وه، به‌هۆی ئه‌وه‌ی رۆژنامه‌كه زۆر گرنگی به ئازادی و بابه‌ته‌كانی په‌یوه‌ست به ئازادی ده‌دا، بووه مایه‌ی بێزاری ده‌وڵه‌تی عوسمانی، پاشان كه(توركه لاوه‌كان) به ته‌واوی هه‌ژموونیان له ده‌وڵه‌تی عوسمانیدا فراوانبوو، رۆژنامه‌كه‌یان داخست، هه‌ردوو برا له ساڵی(1914) جارێكی دیكه ده‌ستیان كرده‌وه به بڵاوكردنه‌وه‌ی رۆژنامه‌كه‌یان.(مهیار عدنان الملوحي، معجم الجرائد السوریة(1865ـ1965)، دمشق، سوریا، 2002» ص17).
3 - رۆژنامه‌ی (الأهرام) یه‌كێكه له به‌ناوبانگترین رۆژنامه‌كانی میسر و جیهانی عه‌ره‌بی، ئه‌م رۆژنامه‌یه له‌لایه‌ن دوو برای لوبنانیه‌وه به ناوه‌كانی (به‌شار و سه‌لیم) له ئه‌سكه‌نده‌رییه‌ی میسر بڵاوكرایه‌وه، جێی ئاماژە‌یه ئه‌م دووبرایه پێش ئه‌وه‌ی رۆژنامه‌كه بڵاوبكه‌نه‌وه هه‌وڵیاندا له‌ڕێگه‌ی هاوڕێكانیانه‌وه (ناسنامه ـ جنسیه‌ی) فه‌ره‌نسی به‌ده‌ستبهێنن، دوای ئه‌وه‌ی بوونه خاوه‌ن پێناسی فه‌ره‌نسی، یه‌كه‌مین ژماره‌ی (الأهرام)یان له (5/ئۆگه‌ست/1876) بڵاوكرده‌وه، رۆژنامه‌كه له سه‌ره‌تادا رۆژنامه‌یه‌كی هه‌فتانه بوو كه له دووتوێی چوار لاپه‌ڕە‌دا هه‌موو رۆژانی شه‌مه‌یه‌ك بڵاوده‌كرایه‌وه، دواتر له (3كانوونی دووه‌می1881) بووه رۆژنامه‌یه‌كی رۆژانه و هه‌موو رۆژێك بڵاوده‌كرایه‌وه، رۆژنامه‌كه تائێستا بەردەوامە.(إیمان عبدالله حمود، تطور الصحافة المصریة في القرن التاسع العشر(جریدة الأهرام أنموذجا)، مجلة كلیة الأداب، جامعة سوهاج بمصر، العدد السادس و الستون، ینایر، 2023، ص274ـ275).
4- گۆڤاری(المقتطف) یه‌كێكبوو له گۆڤاره زانستییه هزرییه‌كانی جیهانی عه‌ره‌بی، كه بڵاوبوونه‌وه‌ی بابه‌ته‌كانی ئاڵۆزییه‌كی هزری له جیهانی عه‌ره‌بیدا دروستكرد، یه‌كه‌مین ژماره‌ی ئه‌م گۆڤاره له(1/مایۆ/1876) له لوبنان له‌لایه‌ن (یه‌عقوب صروف و فارس نه‌مره‌وه) بڵاوكرایه‌وه، دواتر گۆڤاره‌كه گوێزرایه‌وه بۆ میسر، گۆڤاره‌كه له ساڵی (1952) له بڵاوكردنه‌وه وه‌ستا. (المقتطف، مجلد(120) /ینایر/1952، ص1).
5- جێی ئاماژه‌یه ئه‌وكات به‌هۆی ئه‌وه‌ی عیراق له ژێر ئینتیدابی به‌ریتانیادا بوو، رۆژنامه عیراقییه نیشتمانپه‌روه‌ره‌كان زوو زوو له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتی به‌ریتانیاوه به‌بیانووی جیاجیا داده‌خران، رۆژنامه‌نووسانیش بۆ تێهه‌ڵچوونه‌وه به‌كاری رۆژنامه‌وانی، رۆژنامه‌ی تریان به ناوی دیكه‌وه بڵاو ده‌كرده‌وه.
6- د. حسن لطیف الزبیدي، موسوعة السیاسة العراقیة(مفاهیم، أحداث، أحزاب، شخصیات)، الطبعة الثانیة، بیروت، لبنان، 2013، ص14ـ15
