کۆماری سێیەمی تونس بەرەو کوێ؟

بورهان ئەمین، ئەڵمانیا

ساڵی پار «قەیس سەعید» سەرۆکی تونس پەرلەمان و حکومەتی هەڵوەشاندەوە و حکومەتێكی نوێی دەستنیشانکرد، لە دوو مانگی رابردووشدا پڕۆژەی دەستووری نوێی راگەیاند کە ریفراندۆمی لەسەرکراو لە کۆی  9ملیۆن دانیشتوان تەنها دوو ملیۆن کەس بەشدراییان کرد و 94 ٪ ی دەنگدەران بە بەڵێ دەنگیان بۆ دا.
 بەگوێرەی دەستووری نوێی وڵات، سەرۆک دەسەڵاتی زیاتری دەبێت و دەبێتە فەرماندەی گشتی هێزە چەکدارەکان، بەبێ گەڕانەوە بۆ پەرلەمانیش دەتوانێت  حکومەت پێکبهێنێت و وەزیرەکان دەستنیشان بکات، بۆی هەیە یاسا دابڕێژێ و پەرلەمان ناچاربکات دەنگی بۆ بدات، بە شێوازی دیموکراسییانە و ناڕەزایی کەس ناتوانێت  سەرۆک لە پۆستەکەی لابدات، هەروەها دەستووری نوێ رێگە بە سەرۆک دەدات رەشنووسی یاسا بخاتە بەردەم پەرلەمان و ناچاری بکات دەنگی لەسەر بدات، ئەمە چ جای ئەوەی بۆی هەیە لێپرسینەوە لە هەموو بەرپرسانی وڵات بکات لە جێگرەکەیەوە تا وەزیر و گزیر و سەرۆکی حکومەت و پەرلەمانیش، ئەو رێوشوێنە نوێیانە تونسییەکانی نیگەران کردووە و ترسیان لەوە هەیە دوای ئەو هەموو خەبات و قوربانیدانەیان بۆ دیموکراسی، وڵاتەکەیان بگەڕێتەوە سەردەمی بەر لە بەهاری عەرەبی  ریسەکەیان لێ ببێتەوە بە خوری.
 قەیس سەعید کۆمەڵگەی تونسی کردووە بە دوو بەرەوە، یەکەمیان لایەنگرانی خۆیەتی کە کەمینەن بەرەی نەیاریش کە زۆرینەن، پێیانوایە سەرۆک دەستوورەکەی لە بەرژەوەندی خۆی داڕشتووە و خەمی گەلەکەی لە کۆڵ نەگرتووە، ئەو هەنگاوە نوێیە لە زۆر لاوە کاردانەوەی نێودەوڵەتی لێ کەوتۆتەوە و لەناوخۆدا خۆپیشاندان و رێپێوان و بایکۆتی لەدژ کرا، ئێستا تونسییەکان لە چاوەڕوانی وەڵامی ئەو پرسیارەدان کە ئایا لە دوای کۆماری یەکەم بە گۆڕینی سیستمی پاشایەتی بۆ کۆماری و کۆماری دووەم بە گۆڕانی سیستمی سەرۆکایەتی بۆ پەرلەمانی، ئایا سەرۆک بە گۆڕینی سیستمی دیموکراسی بۆ دیکتاتۆری وڵات بەرەو کۆماری سێیەم دەبات؟   

دوا بزماری  لە تابووتی دیموکراسی دا
رۆژنامەی Die Welt ی ئەڵمانی لەسەر ئەمە نووسیوێتی، تونسییەکان شایانی ئەوە نین کە هەنگاو بەرەو پاشەکشەی دیموکراسی بنێن، ئەوان لە هۆشیاریی سیاسی و کۆمەڵایەتی، لە مافەکانی ژنان، لە خۆپیشاندان و رێپێوان لە ریزبەندی هەرە پێشەوەی وڵاتە عەرەبییەکانن، پێشەنگی بەهاری عەرەبی و دیموکراسی و پیشکەوتنن، شۆڕشی سپیان دەستپێکرد و سەرکەوتن، ئێستا وڵاتەکەیان لە بارودۆخێکی سیاسی و ئابووریی و کۆمەڵایەتی نالەباردایە، پێویستیان بە سەرۆکێک بوو وەک «ڤێلی براند»ی ئەڵمانیا، کە چۆن لە دوای جەنگی دووەمی جیهان تەکانی دایەبەر دیموکراسی و کرانەوە بووژاندنەوە،  دەبوو سەرۆکی تونسیش بەو نەفەسە کاری بکردایە، بەڵام بەو راپرسییە و بەو هەنگاوانەی کە  لەماوەی سێ ساڵی رابردوودا ناوێتی دوابزماری لە تابوتی دیموکراسی داو ئەوەی تونسییەکان بەتەمای بوون ئەو نەیکرد.

پایزی عەرەبی
رۆژنامەی Zeitung Berliner دەڵێت، لە دوای کۆرۆنا و دەستپێکردنی جەنگی روسیا- ئۆکرانیا، تونس بە دژوارترین قۆناغی باری ئابووریدا تێدەپەڕێ و رەنگە گەلی تونس ئەوەندە بەریان بەبەر دیموکراسییەوە نەبێت، هێندەی ئەوەی خەمی برسێتی و نەبوونی و کەمدەرامەتیان هەڵگرتووە، ئەوان دەیانەوێت باری دارایی و بژێویان باش بێت، دەسەڵاتێكیان دەوێ ئەوەیان بۆ بکات و لەو قەیرانە رزگاریان بکات، بەڵام سەرۆک بەو پڕۆژانە هەرگیز ناتوانێت لەو دەردە رزگاریان بکات، چونکە هەنگاوەکانی بەرەو دیکتاتۆری دەچن و پێدەچێت ئەوەندەی تر باریان گران بکات.
 گۆڤاری Der Spiegel لە پێگەی ئەلکترۆنی خۆیدا و لەراپۆرتێکیدا راپرسییەکە بە «پایزی عەرەبی» ناودەبات، دەنووسێت، سەرۆک تەنها دەیەوێت هەژموون و دەسەڵاتەکانی خۆی فراوانتر بکات و گوێ بە داخوازی و ئامانجەکانی خەڵک نادات، پەلکێشکردنی بەرپرس و نەیارانی خۆی بۆ بەردەم دادگاکان بەرتەسک کردنەوەی بیروڕای ئازاد و رەخنە و لێکترانزاندنی رای گشتی و بەرتەسککردنەوەی ئازادییەکان بە گشتی، ئەمانە هەمووی دەستپێکی بنیاتنانی دەسەڵاتێكی رەها و دیکتاتۆرین کە سەرۆک تەنها مەبەستی خزمەتکردنی پێگەی خۆیەتی،  لە پەرەگرافێکی تردا دەنووسێت، لە کاتێکدا لەو وڵاتە عەرەبیانەی تر کە لەبەهاری عەرەبیدا خوێنێکی زۆر دەڕژا لەپێناو دیموکراسی، لە تونس پرۆسەکە ئاشتیانە و مۆدێرنانە و بەبێ توندوتیژییەکی ئەوتۆ بەڕێوەچوو، بۆیە نێوەندی سیاسی و بەتایبەتی عەرەبی هیوای بە بەرهەمی ئەو خەباتە پێشکەوتنخوازە بوو، بەڵام سەرەنجام کودەتاکەی قەیس خەونی دەیان ملیۆن کەسی لە گۆڕنا و هێدی هێدی وا هەنگاو بەرەو دیکتاتۆری دەنێت.

نان و ئازادی
Frankfurter Allgemeine Zeitung لەسەر سەرۆکی تونس نووسیوێتی: «قەیس سەعید لەسەر سندوقی ریفراندۆم هەر زوو باسی لە فراوانبوونی دەسەڵاتەکانی کرد، هاوشێوەی « زەین ئەلعابدین بن عەلی» ، وەک بڵێی خەمی تونسییەکان تەنها دەسەڵاتی ئەوبێت، درک بەوە ناکات کە خەمی گەلەکەی نان و ئازادی و بژێویی و گوزەرانە، ئەو گەلە پێشکەوتنخوازە کاتێک ئەویان لە مامۆستایەکی یاساوە بردە سەر کورسی سەرۆکایەتی، بەتەمابوون ژیانیان خۆش بێت، نان و ئازادیی و ئارامیان بۆ دابینبکرێت، نەک فراوانبوونی دەسەڵاتەکانی ئەو، کاتێک ئەویان کردە سەرۆک، ویستیان دیمەنێکی جوانی شۆڕش و بەرخۆدان و بەرهەمی خۆپیشاندانەکان نیشانی دنیا بدەن و بە وڵاتە عەرەبییەکانی تر بڵێن فەرموون ئێمە بە ئاشتی و بە پرۆسەیەکی پێشکەوتنخوازانە بردمانەوە و بووین بە خاوەن دیموکراسی و ئێوەش چاو لە ئێمە بکەن، ئەوان نەیانزانی سەرۆکی تازەیان تەنها خەمی دەسەڵات و پێگە و هەژموون و بەرژوەندییەکانی خۆیەتی.

ئەوەش دەڕوخێنن
رۆژنامەی Sddeutsche Zeitung  نوسیوێتی، ئەو ماوە دوورودرێژەی کە «زەین ئەلعابدین› سەرۆکی پێشوو حوکمی وڵاتی کرد، گەلی تونس برسی و بێ دەسەڵات بوون، بەڵام لە 2011 و دوای رووخانی لەژێر گوشاری رای گشتی  و رێپیوانەکان هیواو ئومێدێکی تریان بۆ دروست بوو، بۆ بنبڕکردنی گەندەڵی، قات و قڕی و بێکاری، نالەباری وەزعی ژیان و کەم مووچەیی و خراپیی باری دارایی، بۆیە نوێبوونەوە روویداو وڵات وەرچەرخانێکی نوێی بەخۆوە بینی، کەچی ئەو سەرۆکە نوێیە هات و بەپێچەوانەی ئیرادەی خەڵکەکە خەباتی سیاسی بۆ خۆی پێکەوەنا تەنها لەپێناوی تۆکمەکردنی دەسەڵاتی خۆی و لاساییکردنەوەی پێش خۆی، بەڵام لەوە ناچێت هەوڵەکانی سەربگرن و لەوانەیە تونسییەکان تا ماوەیەک چاوەڕێی ئەنجامەکانی بن کاتێک بۆیان بسەلمێت کە سەرۆک کار بۆ خۆی دەکات و خەم لەداخوازییەکانیان ناخوات، بەدڵنیاییەوە وەک ئەوەی پێشوو دەیڕوخێنن.

ئەڵمانیا پەیوەندیی دەبڕێت
«تۆبیاس باشیر» سیاسەتمەدار و پەرلەمانتاری ئەڵمانی، لە دیدارێکی سایتی DW دا دەڵێت: سەرۆکی تونس کاتێک حکومەت و پەرلەمانی هەڵوەشاندەوە پرسی بەکەس نەکرد، ئیرادە و داخوازیی میللەت و پارتە بەرهەڵستکارەکانی پشتگوێ خست و بڕیاری خۆی بەسەردا سەپاندن، کە بڕیاری راپرسیشی دا دیسان حیسابی بۆ رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی و رای گشتی نەکرد، لە سەپاندنی ئەنجامەکەشیدا خواستی کەمینە و دەست و پێوەندەکانی خۆیەتی دیسان خۆی دەسەپێنێت، بۆیە ئەو بڕیارانە و راپرسییەکەش شەرعی نین و دوورن لە خواستی جەماوەرەوە، ئەو بەرپرسە دەشڵێت ئەڵمانیا سێیەم گەورەترین هاوبەشی بازرگانیی تونسە، ئێستا چاوەڕوانی قۆناغی داهاتوو دەکات، ئەگەر بەکردار ئەو سەرۆکە هەنگاو بەرەو دیکتاتۆریی بنێت، ئەوا ئەڵمانیا لە هاوکاری و دۆستایەتی خۆی بێبەری ئەکات.

سیناریۆکان
ئێستا بەپێی ئەنجامی راپرسییەکە، سەرۆک کۆتایی بە دەستووری کۆن دەهێنێت،  هی نوێ جێی دەگرێتەوە، هەر لە دوای راگەیاندنی ئەنجامەکەشەوە هەڵمەتێکی سەرتاسەری رەتکردنەوە دەستیپێکردووە و پارت و لایەنە سیاسییەکان، چالاکوانان، رێکخراوەکان دەستیان بە جموجۆڵ کردووە و نایانەوێت ئەو دەستوورە بسەپێت، لەسەر ئەوەی کە ئایا لەمەودوا چی روودەدات، رۆژنامەی Frankfurter Rundschau سێ سیناریۆ دەخاتەڕوو یەکەمیان لەوانەیە سەپاندنی دەستووری نوێ لەژێر گوشاری رای گشتیدا سەرنەگرێت و شکست بە سەرۆک بهێنرێت و دەستی پێ لەکار بکێشرێتەوە، دووەم خۆئامادەکردنی پارتە بەرهەڵستکارەکانە تا لە هەڵبژاردنی کۆتایی ئەمساڵ دەنگی زۆرینەی پەرلەمان بێنن و بتوانن یاساو ریساکان دابڕێژنەوە و نەهێڵن پڕۆژەکانی سەرۆک و دەستووری نوێ سەر بگرێت، سیناریۆی سێیەمیش ئەوەیە دەستووری نوێ پیادەبکرێت و سەرۆک تەنگ بە نەیارانی هەڵبچنیت بە تایبەتیش سەرانی بزووتنەوەی نەهزە و راپێچکردنیان بەرەو زیندانەکان و داداگاییکردنیان، ئەو سیناریۆیەش توندوتیژیی لێدەکەوێتەوە کە خەراپترینە.

سەرچاوە:
 کەناڵەکانی میدیای ئەڵمانیا