زمانی پارە، سیاسەتی نێودەوڵەتی بەرەو کوێ دەبات؟

سیاسەتی نێودەوڵەتی لەگەڵ ئەوەی لەسەر بنەمای بەرژەوەندیی دوولایەنە و هاوکێشە سیاسییەکان بنیات دەنرێت، بەڵام ئێستا بنەمایەکی دیکەش دەرکەوتووە و بۆتە ناسنامەیەکی زەق لای هەندێك وڵات، کە ئەویش زمانی پارەیە و کاریگەرترینە.
هێواش هێواش لە سەردەمی پوچگەراییدا، هەموو شتێك مامەڵەی پێوەدەکرێت، سامانی سەرزەوی و ژێرزەوی هەڵسەنگێنەری پێگە و بوونی وڵاتانە و دەبێتە هێزی باڵابوونی وڵاتان، ئەوەشی داهاتی زەبەلاح و گەورەی نەبێت، دوا کەسە گوێی لێدەگیرێت لە رووداوە سیاسییەکان و گۆڕانکارییەکاندا.
ئەم بابەتە، پرسی بەدواداچوونێکی دیکەی کوردستانی نوێ-یە و دوو بۆچوون دەخەینەڕوو:

لە سیستمی پوچگەراییدا بەهاكان دەبن بە ماددە
ئەحمەد حاجی رەشید ئەندامی خولی پێشووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق بۆ كوردستانی نوێ وتی: ئەمڕۆ ئەو رۆژگارەیە، كە ئالان دۆنۆ نووسەری كەنەدی لە كتێبی سەردەمی پوچگەرایی-دا باسیكردووە و بووبە یەكێك لە پڕفرۆشترین كتێبەكان. لە سیستمی پوچگەراییدا هەموو گرنگی و بەها و بنەماکان بۆ بابەتی ماددی لە دەست دەدرێن.
وتیشی: سیاسەت تووشی هەموو ئەو فاكتەر و ئایكۆنانەی سیستمی پوچگەرایی بووە. لەئێستادا ئەگەر سەیری حوکمڕانی ئەو وڵاتانە بكەیت، کە تووشی پوچگەرایی بوون، ئەو هێزە رەسەنانە نین، كە حوکمدار و حاكمی ئەو وڵاتەن، هێزە رەسەنەكان یان ئەو سیاسییە رەسەنانە نین، کە كاتی خۆی مامەڵەیان لەگەڵ سیاسەتدا دەكرد.
لە پێناسەی سیاسەتدا، ئەو پەرلەمانتارەی پێشووی عیراق دەڵێت: سیاسەت بریتییە لە دۆزینەوەی رێگەی سێیەم لەنێوان دوو رێگەدا، بەڵام لەئێستادا سیاسەت وای لێهاتووە كە بۆتە پاشقولگرتن و ماددە. هەموو سیاسییەك لەئێستادا كاتێك سیاسەت دەكات، بەرژەوەندیی خۆی لە پێش هەموو بەرژەوەندییەكانەوەیە، لەكاتێكدا سیاسەت بەژەوەندیی گشتی دەپارێزێت. لە پەنای بەرژەوەندییە گشتییەكاندا، بەرژەوەندیی تاكیش دەپارێزێت، كەسێك كە سیاسەت دەكات، بەشێك دەبێت لەو بابەتە.

بابەتی مەبدەئی بۆتە شتێكی لاوەكی
لەدرێژەی قسەکانیدا، ئەحمەد حاجی رەشید ئاماژەی بۆ ئەوەكرد: لای هێزە سیاسییەكان بابەتی مەبدەئی، بۆتە شتێكی لاوەكی. سیاسەت بووەتە ماددیگەرایی و بەرژەوەندیخوازی زاڵە، هەڵگەڕانەوە و گوڕانكاری لە فیكر و لە سیاسەتدا زاڵە، بۆیە بابەتێك نەماوە، كە بابەتی مەبدەئی و بیروباوەڕبێت.

ریالیزم جەخت لە چەمکی بەرژەوەندی دەكاتەوە
هەر لەبارەی زمانی پارە لە سیاسەت و پەیوەندیی نێودەوڵەتیدا، گەیلان عەباس نوسەر و توێژەری سیاسی بە كوردستانی نوێ-ی وت: یەکێك لە بنەما سەرەکییەکانی قوتابخانەی ریالیزم، کە لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا جەختی لەسەردەکرێتەوە، بریتییە لە چەمکی بەرژەوەندی بە هەموو جۆرەکانییەوە، بەرژەوەندیی (ئابووری، سیاسی، سەربازی، فەرهەنگی و کەلتوری)، بێگومان ئەمریکا پێشڕەوی وڵاتانی خۆرئاوایە، کە لە پەیوەندییە سیاسی و دیپلۆماسی و سەربازییەکانیدا جەخت لەسەر بەرژەوەندییەکانی دەکاتەوە، هیچ کات ئەمریکا لە رابردووەوە تا ئێستا، پشتیوانی لە وڵاتێكی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، یاخود ئەوروپا نەکردووە، ئەگەر بابەتی بەرژەوەندییەكانی لە بەرچاو نەگرتبێت. 
وتیشی: لەئێستادا دەگوترێت دۆناڵد ترەمپ جیاوازە لە سەرۆکە کۆمارییەکانی پێش خۆی، بە تایبەتی ئەوانەی پێیاندەگوترا پارێزگارە نوێیەكان لە نمونەی جۆرج بوش، کە هەمیشە خاوەنی ئەو دیدگایە بوون ئەمریكا ئەگەر بیەوێت بەرژەوەندییەکانی لە دەرەوە بەدەستبهێنێت، ئەوا پێویستە هێز بەكاربهێنێت وەك ئەوەی لە عیراقدا کردیان، بەڵام دۆناڵد ترەمپ و ئیدارە نوێیەکەی جیاواز لەکۆمارییەکانی پێشوو، گۆڕانکارییان لەو دیدگایەدا دروستکردووە و پێیانوایە دەکرێت بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا بەدەستبهێنرێت و گۆڕانکاریش بە رێکاری سیاسی و دیپلۆماسی بەدیبهێندرێت، واتە بەکەمترین زیان، زۆرترین سوود و دەستکەوت بۆ ئەمریکا بەدەستبهێنرێت، بۆ نمونە؛ ترەمپ لە قۆناغی یەکەمی سەرۆکایەتیدا، بەتایبەت لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا دەستیکرد بەجێبەجێکردنی ئەو بیرۆکەیە، بەڵام بەهۆی شکستی لە هەڵبژاردنەکاندا بەرامبەر جۆ بایدن نەیتوانی کارەکانی ئەو پرۆژە و بیرۆکەیە تەواو بکات، بەڵام دوای گەڕانەوەی بۆ دەسەڵات وا لەئێستادا دەستیکردووە بەتەواوکردنی کارەکانی، سەردانەکەی ئەم دواییەشی بۆ وڵاتانی کەنداو، لەو پێناوەدا بوو.

سوریای نوێ دوای 75 ساڵ چووە بەرەی ئەمریكاوە
ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد، لە سەردانەکەی ئەمجارەی دۆناڵد ترەمپ بۆ وڵاتانی کەنداو، جگە لە دەستکەوت و بەرژەوەندیی سیاسی، دەستکەوتی زۆری ئابووری و بازرگانیشی بۆ ئەمریکا کۆکردەوە، بۆ نمونە توانی لە رێگەی پشتیوانیی ماددیی سعودییەوە و بەدانیشتنێکی سیاسی و دیپلۆماسی، سەنگەری سوریای نوێ دوای 75 ساڵ لە بەرەی خۆرهەڵاتەوە بەرەو بەرەی خۆرئاوا و ئەمریکا، ئاراستەبکات.
گەیلان عەباس باسی لەوەکرد، ترەمپ لەم گەشتەیدا توانی بڕی (3.2) تریلیۆن دۆلار بۆ ئەمریکا کۆبکاتەوە، ئەوەش لە رێگەی ئەو گرێبەستانەی لەگەڵ هەر سێ وڵاتی (سعودیە، قەتەر و ئیمارات)دا ئەنجامیدا لە بواری وەبەرهێنان و بازرگانی و فرۆشتنی چەك و فڕۆکە و تەکنەلۆژیا و ژیری دەستکرد.
وتیشی: تەنانەت دەگوترێت ترەمپ بەهۆی بەدەستهێنانی ئەو دۆلارە زۆرەوە، پشتی کردە ناتانیاهۆ و ئیسرائیل و بڕیاریدا سزا ئابوورییەکانی سەر سوریا هەڵبگرێت و لەولاشەوە کەوتە پیاهەڵدان بە ئەحمەد شەرع و هاوکات رۆڵی پێشڕەوی وڵاتانی عەرەبی و کەنداوی بەخشییە سعودییە، بێگومان هەموو ئەو جوڵە سیاسی و دیپلۆماسیانەی ترەمپیش، كە لە کەنداو ئەنجامیدا لەلایەك وابەستەی ململانێکانی ئەمریکایە لەگەڵ چین و ئێران لەناوچەکەدا،  لەلایەکی دیکەشەوە خاڵی سەرەکی تێیدا پەیوەندیدارە بە پرسی ماددی و مسۆگەرکردنی دەستکەوت و پارە و بەرژەوەندییە زەبەلاحە ئابووری و بازرگانییەکانی ئەمریکا لەگەڵ سعودیە و وڵاتانی کەنداو لەداهاتوودا.
كوردستانی نوێ – هیوا كازم