ساڵۆنی لاپەڕە نۆ

كتێبی پرسی زمانی كوردی لەعیراقدا

11:39 - 2022-12-07
کەلتور
347 جار خوێندراوەتەوە

رەوەست نەوزاد

پێش نیوەڕۆی 3/12 لەساڵۆنی لاپەڕە نۆی ناوەندی هەولێری مەكتەبی راگەیاندنی یەكێتی نیشتمانی کوردستان، مەراسیمێك بۆ ناساندنی كتێبی (پرسی زمانی كوردی لەعیراقدا) نووسینی خەلیل عەبدوڵڵا بەڕێوەچوو.
لەمەراسیمەكەدا ژمارەیەك لە نووسەران و رۆشنبیران ئامادەیبوون، تێیدا خەلیل عەبدوڵڵا باسی لە ناوەڕۆكی كتێبەكە و مێژووی زمانی كوردی لە دەوڵەتی عیراقدا كرد و وتی: زمان یەكێكە لەپێكهێنەرەكانی نەتەوە و گرنگترینیشیانە هەموو گەلان بایەخ بەزمانەكەیان دەدەن ئەگەر 193 دەوڵەت ئەندامی كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان بن، بەڵام زیاتر لە 470 یاسای زمان هەیە واتا تەنیا دەوڵەتانی ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆیان نیە یاسای زمانیان هەبێت، بەڵكو هەر گەلێك دەوڵەتیشی نەبێت مافی ئەوەی هەیە یاسای زمانی خۆی هەبێت وەكو چۆن گەلی كوردستان لەعیراقدا یاسایەكی تایبەتی هەیە بەناوی یاسای زمانە فەرمییەكان.
راشیگەیاند: لەو كتێبەدا باسی پێگەی یاسایی زمانی كوردیم لە عیراقدا كردووە، بەڵام ئەگەر سەیری مێژوو بكەین دەبینین زیاتر ئەدەب زمانەكەمانی پاراستووە، شاعیران و نووسەران و رۆژنامەنووسان و هونەرمەندان بایەخیان بەزمانی كوردی داوە، بەتایبەتی ئەو شاعیرانەی كە سەردەمانێك شیعر ئەگەر زیاتر بە توركی و فارسی و بە عەرەبی وترابێت و شاعیرانی كوردیش بەو زمانانە شیعریان وتبێت، بەڵام شاعیرێكی گەورەی وەكو نالی بە كوردی شیعری نووسیوە و لەوانەیە هەندێكجار تانەشیان لێدابێت بۆیە دەڵێت:

كەس بە ئەلفازم نەڵێ خۆ كوردییە خۆ كردییە
هەركەسێ نادان نەبێ خۆی تالیبی مەعنا دەكا


شۆڕشێكی گەورە
لە پێش ئەویش شیعر هەر بە كوردی نووسراوە، دوای ئەویش لە سێكوچكەی بابان و شاعیرانی تریش بەتایبەتی شاعیرانی هاوچەرخ و نوێخواز وەكو شێخ نوری شێخ ساڵح و قانیع و گۆران ئەمانە رۆڵێكی گرنگیان هەبووە لەپاراوكردن و شیرینكردنی زمانی كوردی.
خەلیل عەبدوڵڵا باسی لەوەشكرد رۆژنامە كوردییەكان هەر لە رۆژنامەی كوردستان تا هەموو ئەو رۆژنامانەی لە سەرانسەری كوردستان دەرچوون رۆڵی گرنگیان هەبووە، ئەو كەسانەشی بایەخیان بەزمان و ئەلفوبێی كوردی داوە رۆڵی گرنگیان هەبووە هەر لەسەعید كابان و تۆفیق وەهبی و ئەحمەدی عەزیز ئاغا و حامید فەرەج و ئیبراهیم ئەمین باڵدار، من كتێبەكەم پێشكەشی مامۆستا ئیبراهیم ئەمین باڵدار كردووە، ئەگەر زۆربەی شۆڕش و ئامانج و داواكاری شۆڕشەكانمان یەكێك لە خاڵەكانی زمانی كوردی و بەڕەسمی ناسینی بێت، ئەوا مامۆستا ئیبراهیم باڵدار ساڵی 1948 لە گوندی قەمچوغە ئەلفوبێی نوێ دادەنێت بە سەر خوێندكارەكانی دابەشی دەكات و زۆر بە جوانی پیتەكان فێردەبن، دواتر دەینێرێت بۆ مەعاریفی سلێمانی پەسەند دەكرێت، پاشان دەچێتە مەعاریفی بەغدا و وەزارەتی مەعاریفی بەغداش پەسەندی دەكەن، ئەو زمانە شیرینە جوانە دەچەسپێت، شەست حەفتا ساڵ پڕۆگرامی خوێندنی پۆلی یەكەمی سەرەتایی دەبێت لە سەرانسەری كوردستان، ئەو پیاوە شۆڕشێكی گەورەی لە بواری زمانی كوردی و چەسپاندنی و ئەو شێوە نووسینە كوردییە جوانە كردووە.

یاسایەك بۆ زمانەكانی تر دەردەچێت
روونیشی كردەوە باسەكەی زیاتر لە رووی یاساییەوەیە و وتی: لە یەكەم دەستووری عیراقەوە لە ساڵی 1925 تا دوا دەستووری عیراق 2005، هەموو ئەو دەستوور و یاسا و بڕیارانەی تایبەت لەسەر زمانی كوردی دەرچوون سوودم لێوەرگرتووە و لەپاشكۆی كتێبەكە دامناون ئەگەر سەیری یەكەم دەستووری عیراق بكەین ئەو كات لەژێر ئینتیدابی بەریتانیدا بوو، دەبینین نووسراوە ئەم دەستوورە تەنیا زمانی عەرەبی بەفەرمی داناوە و هیچ ئاماژەیەكی بە كورد و بە گەلی كوردستان و بەمافەكانی نەكردووە و تەنیا ئاماژەی بەوە كردووە یاسایەك بۆ زمانەكانی تر دەردەچێت ئەوەش لە ژێر پاڵەپەستۆی كۆمەڵەی گەلان بوو، ئەو كات عیراق لە ژێر ئینتیدابی بەریتانی دەردەچێت و ویلایەتی موسڵیش دەبێت بە بەشێك لە عیراق، ئەو كات یاسایەك دەردەچێت بە ناوی یاسای زمانە ناوخۆییەكان لەساڵی 1931 ئەو یاسایە زۆر بڕگەی گرنگی تێدایە لەهەموو ناوچەكانی كوردستان لەو قەزا و ناحیانەی سەر بە لیوای موسڵ و هەولێر و سلێمانی و كەركوكن باس لەوە كراوە زمانی كوردی زمانی خوێندن و كارگێڕی و دادگاكان و یاساكان دەبێت، بەڵام ئەم یاسایە وەكو خۆی جێبەجێ نەكرا و بە شێوەیەكی بەرتەسك لە هەندێ قوتابخانەی سەرەتایی و بۆ چاپكردنی كتێب و راگەیاندن بەزمانی كوردی جێبەجێكرا.

بە زمانی شۆڤێنی عەرەبی كاریان كردووە
ئاشكراشی كرد لە ساڵی 1932 كۆمەڵەی گەلان بەڵگەنامەیەكی دە خاڵی دەركرد چواریان تایبەت بوو بە زمانی كوردی، ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق بەڵێنیدا ئەو خاڵانە جێبەجێ بكات كە تایبەتە بەزمانی كوردی لەو ناوچانەی كوردی لێیە و باسی لە زمانی توركیش كردووە بۆ كەركوك و كفری و ناوچەی تر، ئەو یاسایەش وەكو خۆی جێبەجێ نەكرا، بەڵكو بە شێوەیەكی بەرتەسك لە هەندێك شوێن وەكو زمانی خوێندن و چاپ و بڵاوكردنەوە رێگەیاندا بە چاپ و بڵاوكردنەوەی كتێب و رۆژنامە و گۆڤار بە كوردی بدرێت، لە ساڵی 1958 دەستوورێك دەرچوو لەویشدا ئاماژە بەهیچ زمانێك نەكراوە، راستە لە مادەی سێدا دەڵێت كورد و عەرەب لەم وڵاتەدا هاوبەشن، بەڵام لە ماددەی دوو دیسان عیراق بە بەشێك لە نەتەوەی عەرەب لە قەڵەم دەدات، لە ساڵی 1964 دوو دەستووری تر لە ماوەی هەفتەیەكدا دەرچوون ئەمەش هەر زمانی عەرەبی بە رەسمی ناسیوە و پاشەكشەی لەو مافانە كردووە كە لە دەستووری 1958 دا هاتبوو، لەساڵی 1968  بەعسییەكان هاتنە سەر دەسەڵات، زیاتر بە زمانی شۆڤێنی عەرەبی كاریان كردووە و عیراقیان بەوڵاتێكی عەرەبی و بەشێك لە نەتەوەی عەرەب داناوە، تەنیا زمانی رەسمی زمانی عەرەبی بووە.

یاسایەكی گرنگە
خەلیل عەبدوڵڵا باسی لە زمانی كوردیی دوای بەیاننامەی ئازار و رێككەوتنی نێوان سەركردایەتی شۆڕشی كوردستان و عیراق كرد و وتی: دەستووری 1968 هەمواركرا و دەستووری 1970 دەرچوو، ئەم دەستوورە باس لەوە دەكات گەلی عیراق لە هەر دوو نەتەوەی كورد و عەرەب پێكدێت، دانیناوە بە زمانی كوردی زمانی رەسمی بێت لە ناوچەی كوردی و زمانی عەرەبیش لە سەرانسەری عیراقدا زمانی رەسمی بێت ئەمەش لەوەوە هات كە بەندی یەكەمی بەیاننامەی ئازار باس لەوە دەكات زمانی كوردی زمانی رەسمی بێت لەو ناوچانەی كوردین، لە پاڵ ئەوەشدا زمانی عەرەبی زمانی خوێندن و كارگێری و دادگا و شوێنەكانی تر بێت، لە دوای پڕۆسەی ئازادی عیراق یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ قۆناغی گواستنەوە دەرچوو پێی وترا یاسای كارگێری دەوڵەت زیاتر دەستوورێكی كاتی بوو یەكەمجاربوو لە مێژووی عیراقدا زمانی كوردی و زمانی عەرەبی وەكو دوو زمانی رەسمی لەسەرئاستی عیراقدا ناسرا و زمانی كوردی  زمانی رەسمی بێت بۆ هەموو كاروبارەكان و موخاتەبات لە ئەنجومەنی وەزیران و ئەنجومەنی نوێنەران و سەرۆكایەتی كۆمار و دامودەزگاكانی تری حكومەتی عیراق، هەر بەپێی ئەم دەستوورە ئاماژە بەوە كرابوو دەتوانرێت یاسای زمانی فەرمی دەربچێت، ئەوەبوو لەسەردەمی قۆناغی گواستنەوە دەرنەچوو دوای ئەوەی دەستووری 2005 لە رێی راپرسی پەسندكرا لە مادەی چواردا ئەمیش زمانی عەرەبی و زمانی كوردی بە دوو زمانی رەسمی لەسەرانسەری عیراقدا ناسیوە و دانی بەوەداناوە هەموو گفتوگۆكان لە ئەنجومەنی نوێنەران و سەرۆكایەتی كۆمار و دەزگای دادوەری و هەموو وەزارەت و دامودەزگاكانی عیراقدا زمانی رەسمی بێت.
وتیشی : لەساڵی 2014 لە عیراق یاسایەك دەرچوو یاسای زمانە رەسمیەكانە لە عیراق ئەم یاسایە لە 17 ماددە پێكهاتووە دیسان زمانی عەرەبی و كوردی وەكو زمانی رەسمی ناساندووە، لەگەڵ ئەوەشدا دانی بە زمانی پێكهاتەكانی تریش وەكو سریانی و توركمانی و ئەرمەنی داناوە كە زمانی رەسمین لەو شوێنانەی كە زۆرینەی ئەو پێكهاتانە پێكدێنێت، هەر لە بەر رۆشنایی دەستووری عیراق لە مادەی چوار لە هەرێمی كوردستانیش لە ساڵی 2014 یاسای زمانە فەرمییەكان دەرچوو، یاسایەكی گرنگە و هەموو لایەنەكانی ئەوەی تایبەت بێت بە زمان لە هەرێمی كوردستان روون كردۆتەوە.

بابەتە پەیوەندیدارەکان