رەنجی فەرهادەكان یان ریشاڵی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان؟

سەڵاح جەلال

1-2

رەنجی فەرهادەكان، كتێبێكی قەبارە گەورەی چڕوپڕە لە لاپەڕە و رستە و وشەی بیرەوەریی ئەو رۆژگارە تاریكانەی بە مۆسیقای رەوی مەرگەسات دەهاتن و خوێنی رووناكیان لە رۆحدا هەڵگرتبوو، بەدەم بڕینی گۆڕستانی شەوەزەنگەوە لە ئاوازی رۆح و دڵ و هەناوەوە سروودی (كوردستان یان نەمان) یان دەوتەوە.
نووسینی دكتۆر (هەژار عوسمان مەعروف)ە ئەو چرایەی لە منداڵییەوە لە هەناویدا داگیرساوە، بە سەركێشییەكانی ژیاندا نوقم دەبێت و لەگەڵ چرای هیوای هەزارەها گیانبازی نیشتماندا وەك تیشكی پەلكەزێڕینە، لە دەیەها چیرۆكی مەرگەسات و تێكۆشانی كرێكارانی مەرگدا تیشكیان پێ دەگرێتەوە.
ئەم تیشكانە خۆڕسك نین، بەرهەمهێنەری رۆحن، وشە وەك تێزابی تواوە وێنەیەكی ئەدەبی گەورە دروست دەكەن، لە كۆكردنەوەی شوشە شكاوەكانی منداڵییەوە دەست پێدەكات، مێژووی شۆڕشێك دەكاتە پەیكەرێكی دەروونناسی، بانگەشەیە بۆ ئێمە و ئەوان، وەرن ئاماژەكانی بخوێننەوە.
دوای راپەڕین ئازادییەك كرایەوە زۆربەی كەس بیرەوەرییان نووسییەوە، بەبێ ئەوەی بپرسن، هەتا چەندە توانیویانە هەڵگری مەدلولی رووداوەكان و ناونیشان و هونەری سەرگوشتەبن؟ هەتا چەندە خۆیان و ئەو و ئەوانی دواتریان دواندووە و چۆن كۆمەڵگایەكیان خستۆتە ژێر پرسیارەوە؟ چۆن ئێستا و رابردوو دەخوێننەوە و بۆ ئایندە نامەیەك ئامادە دەكەن؟ ئەمە و چەندین پرسیاری تری مەعریفیی زمانمان پێ دەكاتەوە.
بەكورتی بیرەوەری، یاخود  بیۆگرافیا چییە؟ 
بیرەوەری لە فەرهەنگی زمانی عەرەبیدا (سیره‌) لەڕووی زمانەوە وتای رێگایە.وەك زاراوەش مانای هونەری  وەرگێڕانی ژیانی كەسێكە، ناوێكی مێیە و دەگەڕێتەوە بۆ خود و رەوتێكە بڕیار لەسەر خود دەدات، لەڕووی ئەدەبیشەوە هاوشانی رەگەزە ئەدەبییە پەخشانییەكانی ترە، وەك رۆمان و چیرۆك و پەخشان و وتار و رۆمانی بیرەوەری و دانپێدانان و گەشتكردن.بە تایبەتمەندێتی هونەری ئەو رەگەزانەوە و لە نێوانیشیاندا جیاوازی هەیە.
بیرەوەری نووسینەوەی ژیاننامەی خود و ناساندێتی بەرەو قۆناغێكی وجودی لەنێوان ژیان و مەرگدا.
رۆلان بارت ئەم جیاوازییانە دەردەخات: (رۆمانێكە ناچێتە سەر ئەوەی بانگەشەی دەروونی خودی خۆی بكات).
كورتەیەكی مێژوویی بیرەوەری لە جیهاندا  
بیرەوەری رەگەزێكی ئەدەبی قووڵی هەیە لە مێژووی شارستانێتییەكاندا، زیاتر لەسەر نووسەران و زانا و داهێنەران و پسپۆڕ و سیاسی و كەسایەتییە ناودارەكان بووە.
ئەوانەی گەشەیان پێداوە، زانای لاهوتی فەڕەنسی (بیترا بیلا) لە كتێبی (تاریخ بۆسی) ئیمپراتۆری شانزەهەمینی رۆمانی(ماركۆس ئۆریلیۆس) بیرەوەریی خۆی بە ناونیشانی (الی نفسی او بینی و بین نفسی).
لەچەرخی راپەڕینیشدا چەمكێكی فەلسەفی وەرگرت، بەدەربڕینی ناخی ناوەوەی مرۆڤ بەلایەنی چاك و خراپییەوە، مرۆڤایەتی خستە ناو دڵی جیهانەوە، شاعیری ئیتاڵی (فرانچیسكۆ بیتراك  بە یەكێك لە باشترین نووسەرانی راپەڕینی ئەوروپی دادەنرێت، لەدوو كتێبدا، بە ناونیشانی (سری الخاص) و (مشاهیر الرجل) گەشەی پێدا.
هونەرمەندی ئیتاڵیش (بنفینوچیلی) هەموو ئەو ساڵانەی نووسییەوە كە لەلای پاپا بووە لە ساڵانی 1728وە.
دان پیادانەكانی (جان جاك رۆسۆ) و فەیلەسوفی فەڕەنسیش(میشێل دیموكیین) بە پێشەنگی یەكەم دادەنرێت لە سەدەی نۆزدەیەمدا، هەروەها (جۆرج یورولیۆ) و تۆڵستۆی و ئەلیۆت و مارگرێت دۆراس و جەیمس جویس و چارلز دیكنز و جۆرج مانای و جۆرج ئۆرێل و سۆمرست موام و هەردوو بەرگی بیرەوەری (وینستۆن چەرچڵ)و دەیەهای تر.
رەنجی فەرهادەكان ریشاڵێكی نوێی دامەزراند لە بواری رۆشنبیریی كوردیدا، بە پەیڕەوكردنی ئەو هونەرە و سوود وەرگرتن لە قوتابخانەكانی دەروونزانی تایبەت (سیمۆن فرۆید) و (جاك لاكان).وەك فەلسەفەش دەچێتە ناو میتنافیزیك و لە پەیوەندییەكانی بوون بە هەبوونەوە و جیهان و مرۆڤایەتی دەخوێنێتەوە.
ئەم خودە لەوە دەرچووە، تەنها بیرەوەریی خۆی بخوێنێتەوە، لە ڕێی تۆڕی پەیوەندیی بەو و ئەوانی دواترەوە، بواری رەچەڵەكناسی و كۆمەڵناسی و دەروونزانیشی گرتۆتەوە و منێك دەبێتە سپارتاكۆس و ئەفسانەی سێزیف دووبارە دەكاتەوە.دەبێتە هۆمیرۆسێكی راستی و چرای شۆڕش بە رۆح دادەگیرسێنێت.
ئەم منە بۆتە كەسێكی تەواوە، سەرەتا بە شۆڕش گۆشكراوە و دوایی بەدوای رەگو ریشاڵی كۆمەڵەی رەنجدەراندا دەگەڕێت و سروود و دروشمەكانی دەڵێتەوە.
لە یەكەم ریشەی دامەزراندنی ی.ن.ك-ەوە چراكەی ناخی دادەگیرسێنێت: رۆژێكی هاوینی 1975 لە ماڵی خوێندكاران لە (باب المعظم) هاوڕێ (بەكر هەولێری) لە كۆلێجی ئەندازیاری بوو، جار جار دەردە دڵی خۆمان لای یەكتریی دەكرد، هات بۆ لام و وتی: با بچینە ناو چیمەنەكە پیاسەیەك بكەین، لەناو كتێبەكەی دەستیدا نووسراوێكی چاپكراوی دەرهێنا و دایە دەستم و پێی وتم: زۆر نهێنی و مەترسیدارە.
خوێندمەوە بڵاوكراوەی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان بوو.یەكەم جارم بوو ئەو ناوە ببیستم.نووسراوەكە شنەی شەماڵێكی فێنك بوو لەو گەرما پڕوكێنەرەی بەغدا و هەواڵی هەستانەوەی شۆڕش و هەڵگیرساندنەوەی شۆڕشی نوێی تێدا بوو.
لەسەر ریشاڵی كۆمەڵە-ش، مۆمەكانی گڕدەدات و بەدوای مێژووی یەكێتیدا دەگەڕێت: 
دوای رێكەوتنی ئازاری 1970 باڵی مەكتەبی سیاسی پارتی (جەلال تاڵەبانی و ئیبراهیم ئەحمەد) شكستی هێنا، چەپ و ماركسی و ماوی و رەخنەگرانی سیاسەتی (مەلا مستەفا) رێكخراوێكیان پێكهێنا بەناوی كۆمەڵەی ماركسی لینینی كوردستان (ك.م.ل.ك) لە11/7/1978 گۆڕرا بە (كۆمەڵەی رەنجدەرانی كوردستان)
(شەهابی شێخ نوری) و سەركردە سیاسی و سەربازییەكانی (پ.د.ك)، وەك (عەلی عەسكەری) و (ساڵح یوسفی) و (ملازم تایەری عەلی والی بەگ) و (رەسوڵ مامەند) بزووتنەوەیان پێكهێنا و دوای سێ مانگ لە كۆتایی هاتنی شۆڕشی ئەیلول لەلایەن (مام جەلال) و (نەوشیروان مستەفا) و هاوڕێكانیانەوە بەیاننامەی دامەزراندنی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان بڵاوكرایەوە.
شوشە شكاوەكانی منداڵی
گڕی نووسەر بۆ شۆڕش بەپێی پەروەردەی بنەماڵەكەی و زوڵم و زۆری رژێم و زەریای سۆز و گیانفیدایی خۆی لە منداڵییەوە كڵپەی سەندووە.باوكی كفن پۆش و زانایەكی ئاینی بەناوبانگ و رەمزی فریشتەیی شاری سلێمانی بووە، رێكەوت براكانیشی شیوعی بوون.
لە گەشتێكی گەنجانەی بۆ گوندی بەشی پێرك كوڕێكی هەرزەكاری بارزانی تەمەن سیانزە ساڵان دەبینێت، لەگەڵ كۆمەڵێك پێشمەرگەدا نیشانە لە بەردێك دەگرنەوە، گەنجە بارزانییەكە چۆن بەدانیشتنەوە سیرەی تفەنگەكەی دەگرێتەوە و فیشەك بە نیشانەكەوە دەنێت.
لە گەشتێكی تریدا چیرۆكی دوو كولەكە ملە نیشان دەدات، بەپەتێكی ئەستوور لە ملیانەوە پێكەوە بەستراونەتەوە، هەر كولەكەیەكیان دەخرێتە بن باڵێكەوە.بەو جۆرە ئەم سەراوسەری دەریاچەی دەربەندیخان بە مەلە دەڕوات و گوێ ناداتە بانگ و هاواری خاڵە هادی تا كۆتایی دەڕوات.
ئەم كاریگەرییانە كارێكیان كردووە حەزی كردووە ببێتە ئەندازیار، هەتا خزمەتی خەڵك و هەژاران بكات. دواتر پلەی سێیەمی لەسەر ئاستی سلێمانی هێناوە و لە كۆلێژی پزیشكی بەغدا وەرگیراوە.
ئەوەی یەكەم شت لە پایتەخت سەرنجی راكێشاوە ئەو بۆیاخچی و كۆڵبەرانەی شەقامەكانی بەغدا بوون، زیاتر كوردی فەیلی بوون.
خۆشەویستی بۆ پارتی و بارزانی
هەردوو رۆژنامەی (التآ‌خی و برایەتی) زمانحاڵی پارتی دیموكراتی كوردستان لە بەغدا دەرچوون، وەك هەموو خوێندكارانی تر سەرچاوەی گرنگ بوون بۆ بیری شۆڕشگێڕی، لەكاتی گفتوگۆی یانزەی ئازاری ساڵی 1970دا، هەواڵی كوشتنی مەلا مستەفا بڵاودەكەنەوە، زۆر كاریگەریی دەخاتە سەری و بەردەوام لەبەر ئەو شیعرەی شێركۆ بێكەس دەخوێنێتەوە بۆ بارزانی نووسیوە: (بۆ پێشەوە پێشمان كەوە بارزانی).
دوو مانگ بەر لە دەستپێكردنەوەی جەنگ، بڵاوكراوەیەكی دیواری لە كۆلێج هەڵدەواسن، وێنەیەكی مستەفا بارزانی لە سەرەوەی نووسینەكان دادەنێن و بە كلیل و مستەكۆڵە پارێزگاری لێدەكەن و ناهێڵن خوێندكارە بەعسییەكان بیدڕێنن، هەتا (چیا عەباس) نوێنەری لقی پێنجی پارتی بەپەلە دێت و پێیان لادەبات.
بەم خۆشەویستیەیەوە دەیەوێت واز لە خوێندن بهێنێت و ببێتە پێشمەرگە، هاوڕێكانی ناتوانن پەشیمانی بكەنەوە و دێتەوە بۆ سلێمانی خێزانەكەشی ناتوانن كاریگەریی بخەنە سەر، دەچێت بۆ بەری قەرەداخ و گەشتێك دەكات هەتا بەچاوی خۆی كرداری پێشمەرگە ببینێت.
گوندی ئەحمەد بڕنەو و ناوچەكە دەگەڕێت، لەناو خزمەكانیدا دەیەها چیرۆكی زوڵم و زۆری كاربەدەستان بە تایبەتی (عەبدولوەهاب ئەتروشی) بۆ دەگێڕنەوە.
لە چیرۆكی (ئەحمەدی حەمەئەمین) لەبەر بێدەنگ نەبوونی لەو كردەوانەیان رەخنەگرتن لێیان، كۆمەڵێك پێشمەرگە دەنێرنە سەری و هەتا دوا فیشەك شەڕیان لەگەڵدا دەكات و دوایی دەكوژرێت.
ئەوانە و دەیەها چیرۆكی تر بڕیاری پێ دەگۆڕن و دەگەڕێتەوە بۆ بەغدا. لەگەڵ ئەوانەشدا هەر دڵ و رۆحی لای شۆڕش و پێشمەرگەیە.
لە رۆژی 17/2/1974 چووە بۆ كۆڕی سەیدا ساڵح یوسفی، بەزمانێكی  پاراوی عەرەبی وتارێك بە هەڵچوون و پڕ لە سۆزی نیشتمانی پێشكەش دەكات، باسی بەیاننامەی یانزەی ئازار و پاشگەزبوونەوەی بەعس دەكات لە بەندەكانی رێكەوتننامەكە و رستەیەكی كاریگەری وتووە: (لاسامح الله اذا اندلعت القتال من جدید).
بە خوێندنەوەی ئەو هەواڵەوە بە فرمێسك رۆژنامەكە تەڕدەكات و دەیدات بە هاوڕێكەی بیخوێنێتەوە، ئەوانیش هەموویان شۆڕشگێڕ بوون، لەكۆی حەفتا و پێنج خوێندكاری كورد لە بەغدا سیانیان بەعسی بوون.
لەگەڵ ئەو بارودۆخە سەختەدا خەباتیان كردووە، لەو رۆژە رەشانەدا بیرەوەرییەك دەگێڕێتەوە و ژیانی زیندانی عیراق بە پاركی (هاید) لە لەندەن بەراورد دەكات.لەو پاركە گۆشەیەك هەیە مرۆڤ دەتوانێت دەردەدڵی خۆی و رەخنەكانی لە دەسەڵات بگرێت.بەڵام ئەو چووە بۆ لای دوو هاوڕێی خوێندكاریان كە تازە لە زیندان ئازادكراون، نەیانوێراوە دەربارەی گرتن و لێپرسینەوەیان قسە بكەن، وتویانە: هاوڕێ گیان دارو دیواریش گوێی هەیە.
ساڵی 1978 كۆلێج تەواو دەكات و لە نەخۆشخانەی فێركاری دادەمەزرێت، بیرەوەرییەكانی دەریایەكن لە خزمەتكردنی خەڵك.