سەنگەر گواستنەوە لە تەوافوقەوە بۆ زۆرینەی نیشتمانی

دەکرا لەم سەروبەندی یادکردنەوەی رووخانی رژێمی بەعسدا باسمان لەو دەستکەوت و سەروەرییانە بکردایە کە دەبوو هێزە کوردستانییەکان وەک لە راپەڕین و پرۆسەی ئازادیی عیراقدا بەکاری پێکەوەیی و بەرەیی هاوبەش بەدەستیانهێنا، ئێستا ئەو دەستکەوتانە چەندین هێندە لەسەر یەکتریی کەڵەکە ببوونایە، هەروەک لەم یادەدا دەبوو ئێستا زۆرێک لە هێزە عیراقی و  کوردستانییەکان شایی و لۆغانیان بکردایە و نەفرەتیان لەو رۆژانە بکردایە کە بەهۆی رژێمێکی شموولیی دیکتاتۆریی تایفی داپۆشراو بە بەرگی سیستمی نیشتمانی زۆرینەی گەلانی عیراقی کردبووە دوژمنی یەکتری، بەڵام دەبینین زۆرێک لە قوربانییەکانی دەستی ئەو رژێمە حەسرەت بۆ ئەو رۆژگارە دەکێشن هەریەکە و بە هۆکارێک. 
ئەگەرچی زۆرینەی عیراقییەکان ئەو راستییە دەزانن کە بەشێکی نەهامەتی و نەسازان و هەڵنەکردنی پێکهاتەکانی عیراق پێکەوە، تایفییەتی داپۆشراو بوو بە تامی سیستمی نیشتمانی، دەنا هەموویان دەزانن ئەو سیستمە دادپەروەربوو لە ستەمدا و بە درێژایی مێژووی حکومڕانییەکەشی نەک هیچ تایفە و نەتەوەیەک لە سەرکوت و ستەمەکەی بێبەش نەبوو، بەڵکو خودی دارودەستەکەی خۆشی و بگرە خودی ئەندامانی خانەوادەکەشی لە ستەم و سەرکوت و تیرۆرکردن بێبەش نەبوون کە هەمووشی لە پێناوی مانەوەی یەک کەسدا کراوە.

کەلتور و پەروەردەی چەواشەکاریی
گرنگ نییە بۆ ئێمەی خەڵکی کوردستان خەڵکی تر چۆن بیر لە تێزی نیشتمانیبوون دەکەنەوە، بەڵکو گرنگ ئەوەیە ئەو تێزە چۆن پراکتیزە دەکرێت لە وڵاتێکی فرە نەتەوە و فرە پێکهاتەدا؟ 
ئەگەری هەیە وابەستەبوون بە سیستمی شمولی و مەرکەزییەتی حوکمەوە، بووبێتە کەلتوری بەشێک لە گەلی عەرەبی عیراق بە شیعە و سوننەوە کە سیستمی پەروەردە و خوێندنیش بەتایبەتی لە عیراقی 1968 تا 2003 و پێش رووخاندنی رژێمی بەعسدا بەو جۆرە نەوە جیاجیاکانی گۆش کردبێت کە عیراق دەبێت بە شێوازی سیستمێکی مەرکەزیی بەڕێوەببرێت، بەڵام گۆشبوون بەم کەلتورە مانای ئەوە نییە ئەم شێوازە لە حکومڕانی و سیستمی سیاسیی خواستی هەموو عیراقییەکانە، ئەگەر وابوایە ئەوا دەبوو ئێستا هەموو عیراقییەکان پێداگربوونایە لەسەر ئەو شێوازە.

پەرۆشی بۆ سیستمی مەرکەزی
رەنگە پەرۆشیی بۆ جۆری سیستمی شموولی لەناو پێکهاتەکاندا هۆکار و باگراوندی مەعریفیی و ئابووریی و سیاسیی خۆی هەبێت، ئەگەر پێکهاتەی سوننە لە عیراقدا بە نموونە وەربگرین، رەنگە ئەوە زیاتر لەوەوە سەرچاوەی گرتبێت کە رژێمی بەعس و تەنانەت رژێمەکانی پێشتریش هەر لە پاشایەتییەوە رمووزە دەسەڵاتدارەکانی زیاتر لەو پێکهاتەیە بوون و بەگشتیش ناوچەکانیان کەمترین سەرچاوەی کشتوکاڵ و پیشەسازیی و سەرچاوەی سروشتیی تێدا بووە، بەڵام زۆرترین دەرفەتی کار و دەوڵەتداریی بۆ ئەوان تێدا رەخساوە بە جیاوازیی بیروڕای سیاسییانەوە بەگشتیش لەژێر هەژموونی بیری نەتەوەیی عەرەبی یان ئیسلامی سەلەفیدا بوون بەهۆی کاریگەریی وڵاتە عەرەبییە سوننەکان لەسەریان.
دەشێت بەشێک لە پێکهاتەی شیعەش بەتایبەتی ئەوانەی هەژموونی ئایینیان دەکەوێتە ناوچە تێکەڵاوەکانی نێوان دوو مەزهەبەکەو بەتایبەتیش بەغدای پایتەخت، جیاوازیی تێڕوانینیان هەیە لە رووی سەرداریی مەرجەعەکانی شیعەوە کە مەرجەعییەتی عیراق سەنتەربێت یان هی وڵاتانی دیکە، لەوەدا هاوبیرییەکیان هەبێت لەگەڵ سوننەکانی عیراقدا بۆ خۆ بەدوورگرتن لە دیدگای دوژمنایەتی (عەرەبی – فارسی)، کە دیدگا عیراقییەکەشیان زیاتر دەگەڕێتەوە بۆ کەلتور و پەروەردەی سیستمە سیاسییە عیراقییەکانی سەدەی رابردوو، بەڵام ئەوەی جێگای سەرنجە تێڕوانینی کورد و پەیوەستبوونێتی بە دیدگا و تێزێکەوە کە زەرەرمەندی یەکەم لە پراکتیزەکردنی ئەو تێز و تێڕوانینە خاکی کوردستان و خەڵکەکەیەتی.

فیدراڵیزم و حوکمی زۆرینە
تەبەنی کردنی تێزی فیدراڵی و هەوڵی بێوچان  بۆ جێکردنەوەی لە دەستووری عیراقدا لە دوای رووخانی رژێمی بەعس، خۆی بۆخۆی بێهیوابوون بوو لە  ئۆتۆنۆمی، بەگوێرەی پەرەسەندنەکانی دوای 1970 و بۆ رێگرتن بوو لە دووبارە بوونەوەی ئەو رووداوانەی لەژێر پەردەی ئۆتۆنۆمییەوە لە 1974-1991 بەسەر کورد و کوردستاندا هات، هەرلە سیاسەتی بەعەرەبکردن و راگواستن و بەبەعسیکردن و کۆچپێکردن و جینۆساید لە کیمیاباران و ئەنفال و سیاسەتی بەسوتماککردنی زەوی و...هتد، بۆ رێگرییش لەو مەرگەساتانە سەرکردایەتیی سیاسیی کوردستان و لە پێش هەموویانەوە سەرۆک مام جەلال لە دوای رووخانی رژێمەوە بەهەموو هێزی خۆی لەڕووی سیاسی و پەیوەندیی و خستنەڕووی بەڵگەی مێژوویی بە هاوبەشی لەگەڵ لایەنەکانی دیکەدا چەمکی فیدراڵی و تەوافوق و پێکەوەژیانی ئاشتیانەیان لە دەستوور و سیستمی نوێی حوکمڕانیدا چەسپاند و تا ئەو سەروبەندەش کە مام جەلال لە بەغداوە چاودێر و پارێزەری ئەو دەستوورە بوو، دەنگ و سەنگی قسەکردن لەسەر حوکمی زۆرینە زۆر کز و لاواز بوو. 

پارتی لەم سۆنگەیەوە بیر دەکاتەوە
ئەوەی جێی رەخنە و گلەیی زۆرێک لە چاودێرانی سیاسی و خەمخۆرانی دۆخی ئێستای عیراقە، ئەوەیە پارتی دیموکراتی کوردستان بۆچی لە دەرەوەی ئیجماعی کوردی و دوور لەو پڕەنسیپەی عیراقی نوێی لەسەر دامەزرا و لە سایەیدا مافەکانی خەڵکی کوردستانی لە دەستووردا تێدا چەسپێنرا، نەک پشتگیریی خۆی بۆ تێزی زۆرینەی نیشتمانی دەردەبڕێت، بەڵکو بۆتە بەشێکی دانەبڕاو لەو تێزە و جیاواز لەوەی هەندێک لە دۆست و کادرەکانی پارتی ئیدیعایان بۆ دەکرد کە «ئەزموونی دیموکراتی کوردستانیان گواستۆتەوە بۆ بەغدا» یان یەکێکیان دەیوت: «بەغدا لە هەرێمەوە فێری حکومڕانی بوو» ئێستا هەموو ئەوانەیان لەبیرکردووە و دەیانەوێت ئەو ئەزموونە شکستخواردووەی زیاتر لە هەشت دەیەی عیراق بگوازنەوە بۆ هەرێمیش. 

تووشبوون بە هیستریا
لەوەتەی هێزە کوردستانییەکان بەگشتی (جگە لە پارتی) دەنگی ناڕەزاییان لە بەرامبەر یاسای هەڵبژاردن و تەشکیلەی کۆمسیۆن و بەسەرچوونی ماوەکەی و ناخاوێنی تۆماری ناوی دەنگدەران بەرزکردۆتەوە و دەیانەوێت بە یاسایەکی نوێ و کۆمسیۆنێکی نوێ و تۆمارێکی نوێ و بەشێوەی فرە بازنەیی بچنە گەمەی هەڵبژاردنەوە، پارتی بەوەوە نەوەستاوە کە سەربەخۆ بەناوی سەرۆکی هەرێمەوە رۆژی هەڵبژاردن رادەگەیەنێت، بەڵکو پێداگریی لەسەر بڕیاری زۆرینەی پەرلەمانی دەکات و هەڕەشەی لێسەندنەوەی پارێزبەندیی لەو پەرلەمانتارانەش دەکات کە دژی بڕیاری زۆرینە و کەمینە دەوەستنەوە.

سایکۆلۆژیای  بڕیاربەدەستەکانی پارتی
 ئەگەر بە وردیی خوێندنەوەیەکی سایکۆلۆژییانە بۆ دید و تێڕوانینی بڕیاربەدەستانی پارتی بکەین، دەگەینە ئەو ئەنجامەی بۆچی پارتی وەک تاکە هێزی کوردستانی بە بەرەی زۆرینەوە پەیوەست بووە، لەکاتێکدا دەیەی رابردوو گوێبیستی زۆرترین لێدوانی بەرپرسانی باڵای ئەو حزبە بووین سەبارەی بە شەراکەت و رێگریی لە دەرکردنی بڕیارەکانی ئەنجومەنی نوێنەران بەبێ گەڕانەوە بۆ بنەمای تەوافوق، هۆکارەکەش ئەوەیە پارتی لە سۆنگەی بڕوابوونییەوە بە مافەکانی خەڵکی کوردستان و تەوافوق و پێکەوەژیانەوە بەشداریی پرۆسەی سیاسیی عیراقی نەکردووە، بەڵکو لە سۆنگەی پۆست و پلە و دەستکەوتی حزبییەوە لە دیمەنەکەی روانیووە و هەرکاتێک زانیبێتی دۆخی حزبی باش نییە، پەنای بۆ دروستکردنی کێشە بردووە وەک هەڵنەکردنی ئاڵای بڕیارلێدراوی عیراق، دەربازکردنی تاریق هاشمی،  راگەیاندنی ئابووریی سەربەخۆ  و ریفراندۆم 
لە ناوخۆی هەرێمیشدا دەستی بۆ رێگریی لە سەرۆکی پەرلەمان و داخستنی دەرگای پەرلەمان و بەکارهێنانی کورسی کەمینەکان بۆ بەدیهێنانی زۆرینەی پەرلەمانی بردووە بۆ لێسەندنەوەی پارێزبەندی لە پەرلەمانتارانی ئۆپۆزسیۆن. 
کەوابێ ئەم سەنگەر گواستنەوەیە لە تەوافوقەوە بۆ زۆرینە و پێداگریی لەسەر پۆستی سەرۆک کۆمار، ئامانج لێی کۆنترۆڵکردنی کوردستانە بە زۆرینەیەکی ساختە لەڕێگەی بەغدای ئایندەوە تا لایەنە سیاسییەکان نەتوانن پەنا بۆ دادگای فیدراڵیش ببەن.