جەعفەرعەبدولواحید، كەسایەتییەكی گەورەی سیاسی و نیشتمانی و پەروەردەیی و كەلتوری بوو، لە هەموو ئەو بوارانەدا خزمەتێكی زۆری بە گەل و نیشتمانەكەی كردووە و گیانی خۆشی كردۆتە خەڵاتی رێگای رزگاریی كوردستان. جەعفەر عەبدولواحید ئەحمەد موختار ناوی تەواوی ئەم كەسایەتییە مەزنەیە و بە مامۆستا جەعفەر ناسراوە. ساڵی 1943 لە گەڕەكی بەفری قەندیی شاری كۆیەی مەڵبەندی تێكۆشان و رۆشنبیری و هونەر لەدایك بووە.
قۆناغەكانی خوێندنی سەرەتایی و ناوەندی و ئامادەیی لە شارەكانی كۆیە و كەركوك تەواو كردووە.
بۆ خوێندنی زانكۆ چۆتە شاری بەغدا، ساڵی 1971 بڕوانامەی بەكالۆریۆسی لە بەشی ئینگلیزی كۆلیجی ئادابی زانكۆی موستەنسریە بە دەستهێناوە. ماوەیەك وەك مامۆستای زمانی ئینگلیزی لە شاری هەولێر خزمەتی كردووە.
ساڵی 1972 لەگەڵ خاتوو قانیعە ژیانی هاوسەری پێكهێناوە و بەرهەمی ئەو هاوسەرییە كچ و كوڕێكە بە ناوی (رەوا و رێباز). مامۆستا جەعفەر هێشتا خوێندكاری ناوەندی بووە، كە خولیای كاری پیشەیی بووە و ساڵی 1956 پەیوەندی بە یەكێتیی قوتابیانی كوردستانەوە كردووە. دواتر لەناو پارتی دیموكراتی كوردستاندا وەك پێشمەرگە درێژەی بە تێكۆشان داوە و ساڵی 1964 بەشداری خولێكی سەربازی لە شارۆچكەی (ماوەت) كردووە و پلەی یەكەمی بە دەستهێناوە. لەكاتی دوو كەرتبوونی پارتی دیموكراتی كوردستاندا، پشتیوانی لە باڵی مەكتەبی سیاسی كردووە و لەگەڵ ئەواندا درێژەی بە تێكۆشان داوە. ساڵی 1970 بەشداری ئەو كۆبوونەوەی كردووە كە كۆمەڵەی ماركسی-لینینی كوردستانی تێیدا دامەزرا‌و دواتر بەرپرسیارێتی رێكخستنەكانی هەولێری ئەو رێكخراوەی پێسپێردرا.
ساڵی 1974 لەسەر‌وبەندی هەڵگیرسانەوەی شۆڕشی ئەیلوول، سەركردایەتی كۆمەڵە كۆمیتەیەكی بەناوی ئەستێرەی سوور بۆ سەرپەرشتیكردنی رێكخستنی شارەكان دامەزراند، ئەركی بەڕێوەبردنی ئەو كۆمیتەیەی بە جەعفەر عەبدولواحید سپارد.
دوای شكستی شۆڕشی ئەیلول ساڵی 1975، سەركردە و ئەندامانی كۆمەڵە گەڕانەوە شارەكانی كوردستان، هەرلەو ساڵەدا دەزگا ئەمنییەكان شاڵاوێكی گرتن و راونانی بۆ سەر رێكخستنەكانی كۆمەڵە دەستپێکرد، بەهۆی ئەوەوە سەركردایەتیی كۆمەڵە بڕیاریدا كوردستان وعیراق بەجێ بهێڵێ و بچێتە ئێران، بە ئومێدی ئەوەی لە رێی باڵوێزخانەی سوریاوە لە تاران بچن بۆ سوریا.
ئەیلولی 1975، ( شەهابی شێخ نوری، جەعفەرعەبدولواحید، فەرەیدون عەبدولقادر، عەلی بچكۆل و عومەر سەید عەلی، ئەرسەلان بایز و ئاوات عەبدولغەفور) روویان كردە ئێران، لەوێ هەموویان دەستگیر كران و سەری ساڵی 1976 لەڕێی شارۆچكەی پێنجوێنەوە تەسلیمی عیراق كرانەوە.
رۆژی 11ی تەموزی 1976 مەحكەمەی سەورەی رژێمی بەعس حكومی لە سێدارەدانی بۆ شەهابی شێخ نوری، جەعفەر عەبدواحید و ئەنوەر زۆراب دەركرد، رۆژی 21ی تشرینی دووەمی 1976 لە زیندانی ئەبو غرێب لە سێدارەدران. بە شاهیدی هەموو هاوڕێیانی زیندان، سێكۆچكەی شەهیدانی كۆمەڵە (شەهاب و جەعفەر و ئەنوەر) نموونەی ئازایەتی و قارەمانێتی بوون، دروشمی كەم ژیان و كەڵ ژیانیان لە زیندان بەزر كردەوە‌و مێژوویەكی پڕ سەروەریان تۆمار كرد. هەموو هاوڕێیانی خەباتی پێشمەرگایەتی و رێكخستن و زیندان باسی ئازایەتی و جوامێریی شەهید مامۆستا جەعفەر دەكەن، لەسەرووی هەموویانەوە سەرۆك مام جەلال بەم شێوەیە باسی شەهید مامۆستا جەعفەر دەكات: (جەعفەر عەبدولواحید بەلای منەوە ئەندامێكی زۆر باش بوو، هیچ كەموكووڕییەكی ئەوتۆی پێوە دیار نەبوو، هەم لە رووی خوێندەوارییەوە زۆر باش گەشەی كردبوو، عەرەبی و كوردی و ئینگلیزی باش دەزانی، كتێبی زۆر دەخوێندەوە، ئەو نووسینانەی كە تێنەگەیشتایە دەیپرسی، جگە لەوەش پیاوێكی ئازا‌و بەجەرگ بوو، لە شۆڕشی پێشوودا گەیشتبووە پلەی سەرلق، لە پێشمەرگایەتیدا پیاوێكی قارەمان‌و باوەڕ بەخۆ بوو). ئەوەی تێبینی دەكرێ، زیاتر تیشك خراوەتە سەر ژیانی سیاسی و پێشمەرگانە و زیندانی مامۆستا جەعفەر عەبدولواحید، لایەنێكی دیكەی ژیانی ئاماژەی كەمی پێدراوە، ئەویش لایەنی كەلتورییە.
مامۆستا جەعفەر شاعیریش بووە
مامۆستا جەعفەر كەسێكی رووناكبیر و خوێندەوار بووە، زمانی ئینگلیزی و عەرەبی و فارسی و توركی و سریانی بە باشی زانیوە، بەهۆی زانینی ئەو زمانانەوە، سوودی لە ئەدەبیاتی سیاسی و كەلتوریی ئەو گەلانە وەرگرتووە. وەك خاتوو نەرمین عوسمان هاوڕێ و خوشكەزای مامۆستا جەعفەر باسی دەكات، مامۆستا جەعفەر گەنجانی هانداوە كتێبی ئەدەبی و سیاسی بخوێننەوە و دواتر گفتوگۆی لەسەر ناوەڕۆكی كتێبەكان لەگەڵدا كردوون. مامۆستا جەعفەر بایەخی بە هونەری شانۆ‌و ئۆپەرێت داوە، خۆی وەك ئەكتەر بەشداری لە شانۆگەرییەكان كردووە، لەیادی شەهیدبوونی چوار ئەفسەرەكە (محەمەد قودسی، عیزەت عەبدولعەزیز، مستەفا خۆشناو، خەیروڵڵا عەبدولكەریم) كە لە رۆژی 19ی حوزەیرانی 1947 لەلایەن رژێمی پاشایەتییەوە لە سێدارە دران، لە شاری كۆیە شانۆگەرییەكیان پێشكەش كردووە، مامۆستا جەعفەر رۆڵی یەكێك لە ئەفسەرە شەهیدەكانی بینیوە، كە شەهید محەمەد قودسی بووە، دواتر خۆشی لە ساڵی 1976سێدارە دراوە! مامۆستا جەعفەر شاعیریش بووە، بە زمانی كوردی و عەرەبی شیعری نووسیوە.
بایەخیشی بە هونەری گۆرانیوتن داوە‌و لە بۆنەی تایبەتی و مەجلیسی هاوڕێیانیدا گۆرانی وتوە، دەنگێكی زۆر خۆش و بە سۆزی هەبووە، گۆرانییەكانی تۆمار نەكراون، تەنها یەك گۆرانی تۆماركراوی ماوە كە شیعرێكی مامۆستا ئەخۆلی شاعیرە بەناوی ( دڵم هەرئەو دڵەی جارانە ئێستاكەش ئەناڵێنێ). زۆر سەرسام بووە بە دەنگی گۆرانیبێژی ناوداری عەرەب (ئوم كەلسوم) بەهەمیشەیی گوێی لێگرتووە و زۆربەی گۆرانییەكانی ئەوی لەبەربووە. هەروەها بەدەنگی سێوەی هونەرمەندی ناودار زۆر سەرسام بووە‌و لە كۆڕی هاوڕێیانیدا مەقامەكانی ئەوی گوتۆتەوە. لە ناوەڕاستی ساڵانی شەستەكاندا كە لە شاری هەمەدانی رۆژهەڵاتی كوردستان بووە، شیعرێكی مامۆستا خالید دلێری برا گەورەی، بە ناوی ( سڵاو لە كاكی دوور وڵاتەوە) بە گۆرانی وتووە. مامۆستا جەعفەر خولیایەكی دیكەی هونەریی هەڵپەڕكێ بووە، زۆربەی جۆرەكانی هەڵپەڕكێی كوردیی ناوچە جیا جیاكانی كوردستانی بە باشی زانیوە.
ئەو كاتەی مامۆستا بووە لە شاری كۆیە، خوێندكارانی كچ و كوڕی فێری هەڵپەركێ كردووە و لە بۆنە نیشتمانییەكان بە تایبەتی بۆنەی جەژنی نەورۆز، ئەو خوێندكارانە بە هەڵپەڕكێ بەشداربوون. بەداخەوە بەرهەمە ئەدەبی و هونەری و دەستنووسەكانی بە هۆی دۆخی سیاسییەوە فەوتاون و نەماون، تەنها یەك گۆرانی تۆماركراوی وەك یادگاریی ئەو ماوەتەوە. مامۆستا خالید دلێر كە برا گەورەی مامۆستا جەعفەر بووە، بە ئازایەتی و جوامێریی مامۆستا جەعفەر زۆر سەرسام بووە، بە شیعر تەعبیری لە هەڵوێستەكانی كردووە. قەسیدەیەكی درێژی بە ناونیشانی (راسپاردەیەكی بەجێ) بۆ نووسیوە، كە بەم شێوەیە دەست پێدەكات:
جافر وتی: ئێمە نەمرین
رازی نین بۆمان بگرین
راستە ئەوەی گوتی جافر
گریان كەی بۆ نەمرە، ئاخر؟!
ئەو كەسە دوور لە نەمانە
قوربانی رێی تێكۆشانە
مامۆستا خالید دلێر دوای دیدەنی مامۆستا جەعفەر لە زیندانی ئەبوغریب، لەژێر كاریگەریی ئازایەتی و قارەمانی ئەودا شیعرێكی جوانی بە ناوی (خەیاڵ) نووسیوە، كە بەم شێوەیە دەستپێدەكات:
درۆیە گەر بڵێم ئاگام لەخۆیە
بە گیانی تۆ بە چاوی تۆ درۆیە
مەگەر هەر خۆم بڵێم چۆنەهەست و هۆشم
تەریوی خۆم پەپوولەی دەوری تۆیە
هونەرمەند (سەڵاح محەمەد) ئەو شیعرەی بە گۆرانی گوتووە. درودی رێز‌و وەفا‌و ئەمەكداری بۆ گیانی پاك و پیرۆزی مامۆستا جەعفەری شۆڕشگێڕ و كەلتورپەروەر.
سەرچاوە:
1- فەرید ئەسەسەرد،ئینسكلۆپیدیای یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان، چاپی چوارەم 2021.
2- خەڵەف غەفور، لە خاچدانی داربەڕوو، داستانی نەمریی جەعفەر عەبدواحید، 2023.
جەعفەر عەبدلواحید
