دەوڵەتی فدراڵی پێچەوانەی دەوڵەتی سادە زیاتر لە دەستوورێك و دەسەڵاتێكی حوكمران لەخۆ دەگرێ، ئەوانیش بریتین لە دەستوور و دەسەڵاتی فدراڵی و دەستوور و دەسەڵاتی هەرێمەكان یان یەكە فدراڵییەكان، بۆیە لە ئەنجامی بوونی دوو دەسەڵاتی حوكمڕان لە ناوەند و هەرێمەكان، پێویست دەكات پسپۆری (ئیختساس) هەریەك لە حكومەتە فدراڵییەكە و حكومەتی هەرێمەكان لە دەستووری فدراڵی، راشكاوانە دیاری بكرێ بە وردی. لە میانەی پیادەكردنی ئەو پسپۆرییانە لەلایەن هەردوو ئاستی حكومڕانەوە، هەر ئاستێك هەوڵدەدا زیادەڕەوی بكات و پسپۆرییەكانی خۆی فراوان بكات لەسەر حسابی ئەوی تر.
لە عیراق تا ئێستا نە ئەنجومەنی هەرێمەكان پێكهێنراوە بەپێی مادەی (65)ی دەستوور، نە پێكهاتەی دادگای فدراڵی و رێوشوێنی كۆبوونەوە و بڕیاردان تیایدا
بۆیە لە ئەنجامی ئەوەدا ركابەری و كێشە سەرهەڵدەدا لە نێوان حكومەتی فدراڵی و حكومەتی هەرێمەكان، هەروەك ساڵی 1800 لە یەكەمین دەوڵەتی فدراڵی ئەمریكا روویدا لە نێوان فیدرالیستەكان و كۆمارییەكان، دواجار ئەو كێشە و ركابەرییە بە شەڕێكی ناوخۆ یەكلاییكرایەوە لە نێوان ساڵەكانی 1861-1865.
ئەو ركابەری و ناكۆكییانەی نێوان حكومەتی فدراڵ و هەرێمەكان، ناتوانرێ بە رێگای دیبلۆماسی یەكلاییبكرێنەوە، چونكە دەچنە چوارچێوەی یاسای گشتی ناوخۆی وڵاتەكەوە، بەشێوازی كارگێریش چارەسەر ناكرێن، لەبەرئەوەی هەرێمەكان یەكەی كارگێری نین تا لەژێر سەرپەرشتی ناوەندا بن، بەڵكو یەكەی سیاسین و خاوەنی دەسەڵاتی سیاسی تەشریعی و تەنفیزی و قەزایین، دیسان ئەو ناكۆكییانە لە رێگای بڕیاری دەسەڵاتە سیاسییەكان یەكلاییناكرێنەوە بەهۆی ئەوەی ئەو دەسەڵاتانە بێلایەن نین.
بۆیە لێرەدا رۆڵی گرنگی دادگای فدراڵی باڵا سەرهەڵدەدا لە پاراستنی سیستمی فدراڵی وڵاتەكە، چونكە تەنیا ئەو دادگایەیە دەتوانێ هەموو كێشەكانی نێوان حكومەتی فدراڵی و هەرێمەكان بە بێلایەنی و پرۆفیشناڵی بەپێی دەستوور یەكلابكاتەوە، تا هیچ ئاستێكی حکومڕانی نەتوانێ زیادەڕەوی بكاتە سەر سنووری ئاستەكەی تر، سپاردنی ئەو رۆڵە گرنگەش بە دادگای باڵای فدراڵی بەهۆی سروشتی سیستمی فدراڵی و لەپێناوی پاراستن و پێشخستنی ئەو سیستمەیە.
بۆیە دادگای باڵا رۆلێكی گرنگ دەبینێ لە دەوڵەتی فدراڵیدا بۆ پاراستنی سیستمی فدراڵی و شكۆی دەستوور، بەمەش پێگەیەكی تایبەت و باڵای هەیە لەناو ئەو دەوڵەتەدا، چونكە تاكە دادگایە لە وڵاتەكەدا كە پێكهێنان و پسپۆرییەكانی بە دەستوور دیاریدەكرێت، بۆیەش پێویستە لە لووتكەی هەرەمی دەسەڵاتی دادوەری فدراڵیدا بێت، چونكە بە كردەیی پاسەوانی پاراستنی دەستوورەكەیە، هەر پێشێلكردنێكی حورمەت و پیرۆزییەكانی ئەو دادگایە و رێزنەگرتنی بڕیارەكانی واتای كۆتاییهاتنی دەوڵەتەكە و سیستمە فدراڵیەكەیە.
ئەمەش وایكردوە پێگەی سەرۆكی ئەو دادگایە لەدوای پێگەی سەرۆک كۆمارەوە بێت، لەزۆربەی دەوڵەتە فدراڵییەكاندا وەك ئەمریكا.
ئەو دادگایە شانبەشانی پسپۆریی بۆ پاراستنی شكۆی دەستوور لە رێگەی چاودێریكردنی دەستووریبونی یاساكانەوە، هەڵدەستێ بە چاودێریكردنی فدراڵی و سیستمەکەی كە دەستوور بڕیاری لەسەرداوە، لەپێناوی رێزگرتنی دابەشكردنی پسپۆرییەكانی هەردوو ئاستی حکومڕانی بەپێی دەستوور.
جا ئەگەر ئەو چاودێرییە دەستوور بڕیاریی لەسەر دابێ وەك (ئەلمانیا و عیراق)، یاخود دەستوور بێدەنگی لێكردبێ وەك ئەمریكا، ئەو جۆرە چاودێرییە شتێكی حەتمی و بەڵگە نەویستە و دەرەنجامی ئەو گرێبەستەیە كە سیستمە فدراڵییەكەی لەسەر بنیاتنراوە. بۆیە لە دەوڵەتە فدراڵییەكاندا هەموو لایەك بە رۆڵی دادگای باڵا رازین، هەر چەندە دەستوور بڕیاری لە رۆڵی ئەو دادگایە دابێت بۆ چاودێریی سیستمی فدراڵی یا بەپێچەوانەوە.
كەواتە پێگەی دەستووریی ئەو دادگایە، بەپێی رۆڵی گرنگی، دەكەوێتە لووتكەی سیستمی دادوەریی دەوڵەتی فدراڵی، سەر بەهیچ ئاستێكی حکومڕانیی فدراڵی یا هەرێمی نییە، واتە نە سەر بە حكومەتە فدراڵییەكەیە، نەسەر بە هەرێمەكانیشە، بەڵكو سەربەخۆ و بێلایەنە لە نێوانیاندا و بەشێك نییە لە دەسەڵاتی دادوەریی فدراڵی بەهیچ شێوەیەك، چونكە ئەگەر پێگەی دەستووریی بەو شێوەیە نەبێ، ناتوانێ ئەو رۆڵە گرنگە ببینێ لە یەكلاییكردنەوەی كێشەكانی نێوان هەردوو ئاستی حکومڕانی ناوەند و هەرێمەكان.
بەڵام عیراق وەك دەوڵەتێكی فدراڵی، تا ئێستا لە تاكە هەرێمێك پێكهاتووە، ئەویش هەرێمی كوردستانە، هەرچەندە دەستوور دانی ناوە بە سەربەخۆیی و بێلایەنی دادگای باڵای فدراڵی و پێگەیەكی دەستووریی تایبەتی پێ بەخشیوە، بەڵام لەمیانەی زۆرێك لە بڕیارەكانی، تێبینی دەكەین ئەو دادگایە نەیتوانیوە سەربەخۆیی و بێلایەنی خۆی بپارێزێ لە یەكلاییكردنەوەی كێشە سیاسییەكان، بەتایبەتیش ئەوانەی نێوان هەرێمی كوردستان و ناوەند، بۆنمونە دادگا هەڵوێستی نەرێنی و نادەستووریی بوو لەزۆرێك لەو بڕیارانەی دەربارەی ریفراندۆمی كوردستان دەریكرد، هەروەها بڕیاری لەسەر یاسای نەوت و غازی هەرێم و یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و هەموارەكانی یاسای باری كەسێتی و یاسای سزادان.....هتد.
ئەوەی گرنگە لێرەدا بیخەینە روو ئەوەیە هەرێمەكان لە دەوڵەتی فدرالێ لە رێگای ئەنجومەنی هەرێمەكان، وەك بەشێكی دەسەڵاتی یاسادانان، لە رێگای دادگای باڵای فدراڵییەوە دەتوانن بەشداریی راستەقینەی خۆیان بەرجەستە بكەن لە حكومەتە فدرالییەكەدا، بەڵام لە عیراق تا ئێستا نە ئەنجومەنی هەرێمەكان پێكهێنراوە بەپێی مادەی(65) ی دەستوور، نە پێكهاتەی دادگای فدراڵی و رێوشوێنی كۆبوونەوە و بڕیاردان تیایدا، کە گەرەنتی بەرجەستەكردنی بەشداریی كارای هەرێمی كوردستانن لەناو ئەو دەوڵەتە فدراڵییەدا.
بۆیە پێویستە كورد راشكاوانە هەڵوێستی خۆی بخاتەڕوو بۆ لایەنی بەرامبەر سەبارەت پێكهاتنی دادگای فدراڵی و رێژەی (نیساب)یاسایی پێویست بۆ كۆبوونەوەی دادگاكە و بڕیاردان تیایدا، بە شێوەیەك نەتوانرێ بەبێ رەزامەندی كورد، بریارێك دەربكرێ لەو دادگایە پێچەوانەی بەرژەوەندی و خواستی كورد بێت، لەكاتێكدا هەڵوێستی دەستووریی 2005 سەبارەت پێكهاتەی ئەو دادگایە جیاوازە لە پێكهاتەی نادەستووریی ئێستای دادگاكە، ئەمەش بەهانە و بەڵگەیەكی دەستوورییە، كورد دەتوانێ پشتی پێ ببەستێ، تا داوای دەركردنی یاسایەكی تازە بكات بۆ ئەو دادگایە لەبری یاسای ژمارە(30) ساڵی 2005 ی هەمواركراو بەنادەستووری، لەپێناوی چەسپاندنی بەشداری و بەرژەوەندییەكانی خۆی لەو دەوڵەتە فدراڵییەدا، مادام هەرێمێكی تاقانەی ئەو دەوڵەتەیە.
پسپۆڕ لە بواری یاسا
گەڕانەوە بۆ دەستوور پێش بڕیاردان، متمانە بە دادگا دەبەخشێت
