د. عەدالەت عەبدوڵڵا
لەخوارووی كوردستاندا، تائێستا، ململانێی نێوان نوێخوازی Modernity و نه‌ریتخوازی Tradition نەبۆتە دۆزێك بۆ تێپەڕاندنی ململانێی تری كۆمەڵگەیی تا لێرەدا تاووتوێ بكرێت. هەتا رەگەزی زاڵی ناو كولتوریشمان ئاین بێت، ئاین بەو بیروباوەڕە بنەڕەتگەرا Fundamentalism و رابردووخوازییەی Salafist كە وەك باهۆزێكی ناكۆتا ناوچەكەی گرتۆتەوە نەك وەك رەهەندی روحی كە ئارگۆن(1928-2010ز) دەڵێت، «مرۆڤ پێویستیی پێیەتی»، ئەوا ناتوانرێت ئەو ئاستەی ململانێش لەكۆمەڵگەدا پێشبخرێت.
لەمەدا، تەنانەت ئەو گروپە سیاسییانەمان كە خۆیان بە نوێخوازو مه‌ده‌نی دەزانن، جدی نین!، یان ناتوانن شوناسی خۆیان بپارێزن. تەماحی سیاسیی پارته‌كانمان و ئەنگێزەی گه‌یشتن یان مانه‌وه له ده‌سه‌ڵاتدا، زۆرجار، ناچار بەسازشی فكرییان دەكات، وەكچۆن هەمان تەماح و ئەنگێزە، لای گروپە ئیسلامییەكانیشمان، بەبڕێك لەكرانەوەی ئایدیۆلۆژییان ملكەچ دەكات لەبەرامبەر كۆمەڵگەدا، هۆكاری ئەمەش روونە: گروپە سیاسییەكانمان، بەداخەوە پتر دەسەڵات دەخوازن نەك بەشداریكردن لەچارەسەركردنی گرفتە بونیادی Structural problems و ناكۆكییە كولتورییەكان و پێشخستنی كۆمەڵگە لەرێگەی ململانێیەكەوە كە گوزارشت لەبەهای فرەیی Pluralism و پرۆژەی سیاسی و فكری و كۆمەڵگەیی جیاواز، بكات.
ئەوەی ئەمڕۆو بەڵكو لەمێژە، شوێنی بەو جۆرەی ململانێ چۆڵكردووە، ململانێی حزبیی په‌تییه. لەو شوێنەدا كە ئایدیۆلۆژیا، پاڵپشتیی بەشێك، یان چینێكی كۆمه‌ڵایه‌تی لەكۆمەڵگە، بۆ پارتێك، كەم بكاتەوە، بۆ دواسنور كاڵدەكرێتەوەو ده‌شاردرێته‌وه، تەنانەت ئەگەر ئەم هەڵوێستە لەسەر حسابی پەرەپێدانی شارستانییەتی كۆمەڵگەش بێت!. واقعی ململانێ حزبییەكانیشمان چییە؟، لەگەوهەردا، پتر له‌ته‌وه‌ری شەڕ لەسەر دەسەڵات و سامان ده‌خولێته‌وه!، تەنانەت لەناو زۆربەی گروپە سیاسییەكانیشماندا، هەمان شەڕ، ململانێی ناوخۆییەكانیان بەڕێوەدەبات و دەستپێشخەریی فكری، یان داكۆكی له بیروباوه‌ڕ و پره‌نسیپه‌كان، بەشێك نییه لەبۆڕبۆڕین و دەستەگەرییە بەرچاوو داپۆشراوەكانیان!.
رەهەندی فكریی لەململانێكاندا پاشه‌كشه‌ی كردووە، لەجێی ئەم رەهەندە، تەوەری دابەشكردنی دەسەڵات و سامان زاڵبووە تا ئه‌و راده‌یه‌ی كه جیاوازیی هێڵی فكری و سیاسیی كاڵ بكاته‌وه
بەمانایەكی روونتر، بەئەزموون دەركەوتووە كە، كەی گروپە سیاسییەكانمان لەسەر دابەشكردنێكی دڵخوازی دەسەڵات و سامان، كە بەمانا میللییەكەی بریتییە لەپایەو پارە، رێككەوتبن، رەهەندەكانی تری ململانێی نێوانیان چەپاندووە، بگرە زۆرجار بێ ئەرزش و بێ ماناشیان كردوون!، هەركاتیش ناكۆكبووبن، ململانێكانیان بە زیاتر لەگوتارێكی (نیشتمانی) و (ئەخلاقی)یەوە پێچاوەتەوەو كۆمەڵگەی كوردییان بەگژ یەكتردا كردووە!: جارێك بەناوی سەربەخۆیی و دەوڵەتەوە، جارێك بەناوی گۆڕینی سیستەمی سیاسی و پاراستنی یاساوە. ئەمە دەڵێین و دەزانین كە هەم سەربەخۆیی و دەوڵەت رەوان، هەم گۆڕینی سیستەم و پاراستنی یاساكان و بەها دیموكراتییەكان، بەڵام كێشەكە لەگەڵ گروپ و هێزه سیاسییەكانمان به گشتی، ئەوەیە كە، دنیای پراكتیكیان پڕە لەناودژی و ناكۆكیی ناوەكی!. لای ئەوان گوتار، زۆرجار، كراوەتە ماسكی رەفتار!. لەهەندێ قۆناغدا دەبینین هێزەكانمان، بەهۆی بڕێك لەبرابەشی لەدەسەڵات و ساماندا، یان وەرگرتنی ئیمتیازی پایەو پارەوە، وەك هاوبەش و هاوپەیمان دەركەوتوون، لەهەندێ قۆناغی تریشدا كە ئەم هاوكێشەیە كورتدەهێنێت، دەبنەوە نەیارو سەرلەنوێ ململانێكان، بەناو و ناونیشانی ترەوە سەریان هەڵداوەتەوە، نموونەی بەرچاویش ئەزموونی پەیوەندی و گرژیی نێوان هێزەكانمانە لەسێ دەهەی رابردووی باشووری كوردستاندا.
بەریەككەوتنی نێوان یەكێتی و بزووتنەوەی ئیسلامی (1993ز) و دواتریش رێككەوتنیان(1995ز)، شەڕی ناوخۆیی یەكێتی و پارتی(1994-1998ز) و پاشان رێككەوتنامەی ستراتیژی، ململانێی یەكێتی و گۆڕان (2009ز)و دواتریش لێكگەیشتنی دەباشان(2012ز)، نەیارێتیی نێوان پارتی و گۆڕان (2009ز) و پاشانیش رێككەوتنی 17ی نیسان(2014ز)!، ململانێی تری نێوان یەكێتی و گۆڕان و دواتر رێكەوتنی نێوانیان، پەیوەندیی گەرمی پارتی و ئیسلامییەكان و دواییش گرژیی نێوانیان و ئەوانەو زۆر نموونەی تریشیان، بەزەقی، دەریانخستووە كە، رەهەندی فكریی لەململانێكاندا پاشه‌كشه‌ی كردووە، لەجێی ئەم رەهەندە، تەوەری دابەشكردنی دەسەڵات و سامان زاڵبووە تا ئه‌و راده‌یه‌ی كه جیاوازیی هێڵی فكری و سیاسیی كاڵ بكاته‌وه.
ئەم ئاڵوگۆڕه‌ش لەستراتیژی سیاسیی پارتەكانماندا یەكجار ترسناكە، چونكە كێشەی پایەو پارە لەكۆمەڵگە مرۆییەكاندا، بەدرێژایی مێژوو، نەتوانراوە ریشەكێش بكرێت و بە كراوەیی ماونەتەوە، ئەوەشی كە زۆرجار جڵەوی كردوون، یاخود چارەسەری ناوەنجی و رێگربووە لەتوندوتیژی و جەنگ، تەنها بریتی بووە لەپەند وەرگرتنی وڵاتان و كۆمەڵگە مرۆییەكان لەو كوشتارو ململانێ خوێناوییانەی كە تەماحی سیاسی و دەسەڵاتگەری و پاوانخوازی و مۆنۆپۆلكردنی سامان و خێروبێرەكانی وڵات، لێیان بەرپرسن.
پەندوەرگرتنیش چییە؟ زۆر بەڕوونی بریتییە لەدووبارەنەكردنەوەی مێژوو، لەگۆڕینی عەقڵ و سیستەمی بیركردنەوە. ئەگەر تراژیدیای جەنگەكانیش سەرچاوەكی ئەم پەندوەرگرتنە بێت، ئەوا ململانێی فكری و وەرگێڕانی بۆ پرۆژەی عەقڵانی و بۆ شەڕ لە پێناوی دادپەوەری و ئازادی و مافی مرۆڤ، سەرچاوەیەكی ترە. گروپە سیاسییەكانمان ناتوانن به‌رده‌وام لەسەر بنەمای كۆنترۆڵكردنی سه‌رچاوه‌كانی پایەو پارە سیاسەت بكەن، گێڕانه‌وه‌ی فكر و پره‌نسیپه‌كان بۆ كایه‌ی سیاسه‌ت پێویستییه‌كی مه‌عنه‌وی و ستراتیژییه، هۆكارێكه بۆ ئاشتكردنه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه له‌گه‌ڵ سیاسه‌تدا، ره‌نگه گه‌ڕانه‌وه‌ی هێزێكی سیاسیی وه‌ك یه‌كێتی له كه‌مپینی هه‌ڵبژاردنی ئه‌مجاره‌دا بۆ كۆمه‌ڵێك پره‌نسیپ و بیروباوه‌ڕ، هۆكارێكی هه‌ڵكشانی ده‌نگه‌كانی بێت، به‌تایبه‌تی له پرسی كۆتاییهێنان به دۆخی خراپی ژیان و گوزه‌رانی چین و توێژه‌كانی كۆمه‌ڵگه و كێشه‌ی ئازادی و نادادپه‌روه‌ری كه به ئاشكرا هه‌ستی گه‌ڕانه‌وه بۆ شوناسی پارتێكی چه‌پی تیا ژیانده‌وه، بگرە بۆ قۆناغی داهاتووش مه‌حكومی ده‌كات كه ده‌ستی پێوه بگرێت ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر حسابی پله‌و پۆسته ده‌وڵه‌تییه‌كانیش بێت كه زۆرجار سه‌رچاوه‌ی تانه‌ی سیاسی و كۆمه‌ڵگه‌یی بووه بۆ ئه‌م هێزه سیاسییه.
