سیاسەتی کەلتوریی و بەهای زمان

بۆئەوەی تێبگەین رەوشی سیاسەتی کەلتوریی لە هەرێمی كوردستان بەرەو كوێ هەنگاو دەنێت، پێویستە چاوێك بە مێژووی خۆماندا بخشێنینەوە و بپرسین ئاخۆ چمان بەرهەمهێناوە و بۆ تووشی ئەم  قەیرانانە بووین؟!. 

ئەگەر حكومەتی هەرێم لە خەمی سیاسەتی کەلتوری بووایە، خولی فێربوونی زمانی بۆ كرێكاری بیانی دەكردەوە، بەلای كەمی لەو رێگەیەوە قورسایی بۆ زمانی كوردی دەگەڕاندەوە، خەڵكی ناچار بە فێربوونی دەكرد

هەرچەند رەهەندە مێژووییەكانی ئەم دژوارییە گەلێك زۆرن، بەڵام كۆمەڵێك خاڵی جەوهەریش هەن كە بوونەتە هۆكار بۆ پاشەكەشێی ئەو دۆخە. لێرەوە بە باسكردنیان دەگەین بەو راستییە تاڵە و دواجاریش شتێك رامان دەگرێت، كە وەك پرسیار پێمان دەڵێت: باشە بەلای كەمی، لەم سێ دەیەی رابڕدوودا چیمان بۆ سیاسەتی کەلتوریی و بەهای زمان كردووە؟ بۆیە ناكرێ بەبێ گەڕانەوە بۆ هەندێك وێستگەی مێژوویی گرنگ بەم ئاسانییە قسە لەسەر نیگەرانییەكان بكەین، بێگومان هەر دەبێ ئەو چەند لاپەڕەیە هەڵدەینەوە تا باشتر حاڵی بین و بزانین بۆ ئاواین. 
لەم وتارەدا تەنها بۆ زانیاری و دەوڵەمەندكردنی باسەكە ئاماژە بە دوو سەردەم دەكەم، ئەویش قۆناغی دامەزراندنی بەشی كوردییە لە زانكۆی بەغداد لە عیراقدا. هەڵبەتە لە دوای كودەتاكەی ساڵی 1959 عەبدولكەریم قاسم بڕیاردرا بەشی خوێندنی زمانی كوردی، لە زانكۆی بەغداد بكرێتەوە. ئەوەبوو لەسەر دەستی دوو زانا و ئەدیب و كەسایەتی كورد(مامۆستا عەلائەدین سەجادیی) و(گۆران)ی شاعیر، بەشی كوردی لەم زانكۆیە كرایەوە. ئەوەش لەم ئان و ساتەدا، لەهەرە دەستكەوتە زێڕینەكانی كورد بوو. ئەو بەشە تا ئەمڕۆ ماوە، بەڵام بە هۆی كەمتەرخەمی بەرپرسانی كورد و نەبوونی سیاسەتێكی کەلتوریی و زمان، خەریكە ئەو بەشە بەتەواوی دادەخرێت. هۆكارەكەیش نەبوونی ئیدارەدانێكی زانستییانە و مامۆستای پسپۆرە، لەم زانكۆیەدا. 
نموونەی دووەم لە دوای راپەڕینی بەهاری 1991 دەست پێدەكات، كە سەركردایەتیی سیاسی كورد بڕیاری هەڵبژاردن و دروستكردنی حكومەتیدا. ئەوەبوو یەكەم  دانیشتنی خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان، لە 4/6/1992 دەستیپێكرد و (جەوهەر نامیق سالم) وەك سەرۆك(محەمەد توفیق رەحیم) وەك جێگر هەڵبژێردران. لەم دانیشتنەدا سەرۆكایەتی پەرلەمان بەلاغێكی 8 خاڵی، لەشێوەی بەرنامە و ستراتیژیەتی پەرلەمان و حكومەت بۆ ئەو قۆناغە خوێندەوە، كە كۆی خاڵەكانی لە چوارچێوەی(بژێوی خەڵك، دۆخی ئابووری، ئارامی و جێگیركردنی ئاسایش، ئاوەدانكردنەوە، دیارییكردنی چارەنووسی گفتوگۆی نێوان بەرەی كوردستانی و رژێمی بەعس و داڕشتنی چۆنییەتی پێوەندییەكانیان لە داهاتوودا) دەسووڕایەوە. هیچ یەكێك لەم خاڵانە نە باسی سیاسەتی کەلتوری دەكات، نە پەرۆشی بەهای زمانیشە. بێگومان  ئەم چەند خاڵە ئەجێندا و بیركردنەوەی نەوەی یەكەمی سەركردایەتیی كورد بوو، كە دەتوانین بڵێین دوای نسكۆی 1975 تا 1992 بەم هەناسەیە سەركردایەتی سیاسی كورد پرۆژەی کەلتوریی و زمانپارێزیی و پرسی نەتەوەیی تێپەڕاندووە. دوای ئەمیش، لە تەواوی خولەكانی پەرلەمان و كابینەكانی حكومەتدا تا ئەمڕۆكە وەك پێویست نەتوانراوە بە بەرنامە و ستراتیژییەت كار لەسەر سیاسەتی کەلتوریی و پاراستن و پەرەپێدانی زمانی كوردی بكرێت. هەرچەندە لە خولی سێ و چواری پەرلەمانی كوردستان، نووسەر و پارێزەر تاریق جامباز وەك پەرلەمانتارێك پرۆژەی سیاسەتی زمانی پێشكەش بە سەرۆكایەتی پەرلەمانكرد، چەند پەرتووكێكی لەو بارەیەوەش چاپكردووە، بەڵام نە لەم دوو خولە و نە لە خولی پێنجەمی پەرلەماندا، ئاوڕ لەو پرۆژەیە نەدرایەوە. بێگومان ئەم دیمەنانە پێمان دەڵێت:هەر(دوو)نەوەی سەركردایەتیی كورد، تا ئێستا هیچ پرۆژەیەكی ستراتیژییان بۆ سیاسەتی زمان و گەشەی کەلتوری وەك پێویست نەبووە. ئەمەش بۆ زۆر بنەما و هۆ دەگەڕێتەوە، كە بەشە جەوهەرییەكەی پەیوەندیی بە نیشتمانسازیی و نەبوونی دڵسۆزیی و پەرۆشی بۆ وڵات و ئاییندەی کەلتور و زمانی كوردییەوە هەیە، كە بەداخەوە تائێستا لە خراپترین دۆخدایە.
لەلایەكی دیكەوە بەناوی گەشەپێدانی هونەر و کەلتور هەندێك دەموچاویان هێنا پێشەوە، كە جگە لە زیان گەیاندن بە پرۆژەی کەلتوری هیچی دیكەیان بەرهەم نەهێنا. لە جیاتی ئەوەی ئەدەب و هونەری كوردی بە دونیا بناسێنن، هاتن خۆیان پێكردە رەقەم و لەسەر پشتی سیاسەتی کەلتورییەوە، ئامانجی خۆیان جێبەجێكرد. وەزارەتی رۆشنبیریان كردە پەیژەیەك بۆ ئامانجی تایبەتی خۆیان و نووسەر و هونەرمەندی خراپیان بەرهەمهێنا، هەروەها ئەكادیمیای كوردییان وەك ناوەندێكی گرنگی كوردستانی لە پەلوپۆ خست. چالاكییە رۆشنبیرییەكانیان كردە شەخسی. بەهۆی دەستێوەردانەوە لەكاروباری خوێندنی باڵا، ئاستی زانستی زانكۆكانی كوردستانیان نزمكردەوە. پەروەردە و فێركردنیان كردە كەرتی تایبەت، كەرتی تایبەتیش هێندە وەك پرۆژەیەكی قازانجویست و بزنس دەردەكەوت، هێندە لە خەمی فێربوون و زمان و هۆشیاریدا نەبوو. بیركردنەوەی رەخنەگرانەیان، لە زانكۆ و ناوەندە ئەكادیمییەكان نەهێشت. خوێندكاریان فێرە تەمەڵیی و نا ئومێدیكرد، كەسی نەخوێندەواری بە شەهادەیان زۆر كرد. زمانی كوردییان، كردە پاشكۆی زمانەكانی دیكە. كەواتە رەوشی سیاسەتی کەلتوریی و میكانیزمی پاراستنی زمان لەو پەڕی خراپیدابووە، بە ئێستاوەش. 
ئەگەر وەك نموونە باسیان بكەین، دیارە زۆربەی كوڕ و كچی بەرپرسانی حكومەت و پەرلەمانتاران منداڵەكانیان ناردۆتە بەر خوێندنی بیانی. ئێستا بە شانازییەوە باسی ئەوە دەكەن، كە زمانی كوردی بۆتە زمانی  دووەمی  منداڵەكانیان. كاتێكیش دەڵێین: سەركردایەتی سیاسی كوردستان بیر لە سیاسەتی زمان ناكاتەوە ئەوەیە، دەبوو ئێستا لە باتی زانكۆی بەغدا بەشی كوردی لە شاری بەسرا و بابل و بەعقوبە و موسڵ بكرایەتەوە. دەبوو گرینگییەكی تایبەت بە شاری كەركوك بدات و ناوەندی ئەكادیمی و رۆشنبیری و کەلتوری لەو شارەدا بگەینێتە ئاستێكی بەرز. نەوەی ئێستا فێرە كوردییەكی باشتر بكات، زمانیان لا گرنگ بێت. ئەگەر حكومەتی هەرێم لە خەمی سیاسەتی کەلتوری بووایە، خولی فێربوونی زمانی بۆ كرێكاری بیانی دەكردەوە، بەلای كەمی لەو رێگەیەوە قورسایی بۆ زمانی كوردی دەگەڕاندەوە، خەڵكی ناچار بە فێربوونی دەكرد. دەزانن فەلسەفەیەك هەیە زیاتر توركەكان جێبەجێی دەكەن و منیش باوەڕم پێیەتی، ئێمەی كوردیش لەسەری بڕۆین زۆر قازانج دەكەین. ئەوان دەڵێن: هەر كەسێك بە توركی قسەی كرد، ئەوە توركە! منیش باوەڕم بەهەمان سیاسەتە، هەركەسێك بە كوردی قسەی كرد كوردە. كوردە بەم مانایەی ئەو هەوڵیداوە زمانەكەی من فێر بێت، فێربوونی زمانیش یانی گرینگیدان بە ئەوی بەرانبەر. بەم پێیە بێت ئەوانەی زمانی كوردی فێردەبن جا بەناچاری بێت، یاخود بە هەوەسی خۆیان بێت، نابێت بیرمان بچێت وەبەرهێنان لە زماندا، كە خۆی لە سیاسەتی کەلتوری دەبینێتەوە  پێویستی بەوە هەیە، حكومەت و سیستەم و دەوڵەت بچێتە پشتییەوە. بۆ نموونە حكومەتی هەرێم لە دوای 2003 ، كە بەعس رووخا %17ی بودجەی وڵات و پارەیەكی زۆریش لە پەرەپێدانی پارێزگاكانی وەردەگرت، بەڵام وەك پێویست گرنگی بەو بوارانە نەداوە، بەڵكو زیاتر حكومەتی هەرێم وەك ئیدارەیەكی بزنسیی و بازرگانی دەركەوتووە. نەك وەك حكومەتێكی خزمەتگوزاری ژیاریی و کەلتوری، چونكە نابێ ئەوە لەیاد بكەین لە دونیای سەرمایەداریدا دەوڵەتی مۆدێرنی دیموكراسی، دوو بنەمای ئابووری بۆ حكومڕانییەتی هەیە(كەرتی تایبەت و كەرتی گشتیی) لێرە حكومەتی هەرێم لە جیاتی ئەوەی كار لەسەر كەرتی حكومییەكەی بكا، كە خۆی لە(خزمەتگوزاری مرۆیی و دووبارە دروستكردنەوەی كەسایەتی كورد دەبینێتەوە) كە بە هۆی فشار و ستەمی بەعس، پرۆسەی ئەنفال، كیمیاباران، ئاوارەبوون و شەڕی ناوخۆ و برسیەتییەوە بەسەری هاتبوو، دواجاریش كەسایەتی كوردی بەتەواوی شێواندبوو. لە باتی كار بۆ چاككردنی ئەو دیاردانە بكات، كەسایەتی كورد و كوردستانیان بباتە ئاستێكی مەزنتر. هات بەم بودجە زۆرەوە كەوتە پشتی كەرتی تایبەت! لەكاتێكدا كەرتی تایبەت تەواو كارێكی قازانجویستی بزنسانەیە و لەسەر زۆربوونی سەرمایە و گیرفانی خەڵك گەشە دەكات، بەڵام ئاكار و بەرنامەی حكومەت جودایە، حكومەت هی خەڵكە لەسەرییەتی پرۆژەی مرۆیی و  نیشتمانی و خزمەتگوزارییەكان پەرەپێبدات، كە بەداخەوە حكومەتی هەرێم بە تەواوی ئەم لایەنانەی پشتگوێ خست، بۆیە بەم ئاكامە گەیشتین.