عەبدولموتەلیب عەبدوڵڵا
1 - 2
مەعریفەی شیعریی یان ئەزموونی واقیعی شیعریی، پەیوەندیی بە پرۆسەی نووسین و خوێندنەوەوە دەكات، كاتێك كە سرووشتی و هەڕەمەكییە، دواتر لە رێگای خەیاڵ و جوانی و شارەزایی شیعریی و رامانەوەوە تۆختر دەبێتەوە. پاشان لە گرتنی گۆشەنیگای جیاوازی هونەری و بە رووداوكردنیان و وێناكردنی دنیابینی سەردەم و لەخەمڵاندنی كۆی ئەو شارەزاییە مەعریفییانەوە بەشێوەیەكی راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ، لە شیعرییەتی دەق و شیعرییەتی خوێندنەوەدا دەردەكەوێت.
گوتاری مەعریفەی شیعریی لە بنەمادا (درككردن) و (تێگەیشتن) و (دۆزینەوە)یە، لە (ت.س. ئیلیوت)ەوە ئەو ئەزموونگەرییە بە ترۆپك دەگات و بە جوانی لە (ئەدۆنیس)دا رەنگیداوەتەوە
واتە دوای بەرەوپێشچوونی بەهرە بۆ شارەزایی، شارەزاییەكان بۆ ئەزموون و ئەزموونگەریی، ئیتر دەركەوتنی وزەی هونەری و شارەزاییە مەعریفییەكان بە شێوەیەكی (راستەوخۆ) و (ناڕاستەوخۆ) دوو خاڵی سەرەكیی رووندەكەنەوە: یەكەمیان پەیوەندی بە نووسەرەوە هەیە، ئەویدیكە پەیوەندی بە خوێندنەوەوە هەیە. خوێندنەوە دەبێتە دوو بەش: یەكەم خوێنەرانن، دووەم پەیوەندی بە رەخنەگرانەوە هەیە. واتە كاتێ خوێنەر درك بە شیعرییەت دەكات، كاتێ ئاگایی هونەریی خوێنەر تێدەپەڕێنێ و رەخنەگر دەیدۆزێتەوە. یەكەمیان دەكەوێتە بەر ئاستە جیاوازەكانی خوێنەرەوە و دووەمیان دەكەوێتە بواری لێكدانەوەی زانستی و تیۆرییەوە.
بە كورتی بابەتی سەرەكی ئەو لێكۆڵینەوەیە، هەوڵێكە بۆ بەرجەستەكردنی بنەما مەعریفییەكانی شیعر، كە لەنێوان پرۆسەی نووسین و پرۆسەی خوێندنەوەدایە. لێرە و لە بەدواداچووندا لە (چی گوتن و جوان گوتن و خوێندنەوە)دا خۆی دەبینێتەوە! هەموو ئەوانەش لە شارەزایی و شیعرییەت و مەعریفەوە هەڵدەگرینەوە و دواتر لە رێگای ئەزموونگەرییەوە، لە دوو چەمكدا بە ناوی (گەشتكردن) و (مامەڵەكردن) وێنای دەكەینەوە.
میكانیزمی گەشتكردن بە (دۆزینەوە و داهێنان و سەیرورە) دەبەستینەوە و لە خەیاڵدا بە دوایدا دەگەڕێین. میكانیزمی مامەڵەكردن بە (تێگەیشتن و راڤەكردن و حەقیقەت)ەوە دەلكێنین و لە دەسەڵاتدا بە دوایدا دەچین. بەو مانایەش شیعرییەتی نووسین و شیعرییەتی خوێندنەوە وەك دوو جووڵەی هاودژ و گونجاو لە خەیاڵ و حەقیقەتەكاندا پێكەوە دەلكێن و لە رێگای دەسەڵاتی زمان و داهێنانی ئەدەبی و هونەرییەوە دانوستان دەكەن.
درككردن، تێگەیشتن، دۆزینەوە
بێگومان شارەزایی و مەعریفەی شیعریی لە رێگای فرە خوێندنەوە و خوێندنەوەی جیاوازەوە گەشە دەكات، پێوانەكانی جوانی و چێژ (دادەڕژێتەوە)! بەڵام هەندێجاران لە شیعری نوێدا داڕشتنەوە، تەگەرە بۆ تێگەیشتن دروست دەكات! ئەو تەگەرەیەش بەشێكی پەیوەندی بە وزەی هونەری و شارەزاییەوە هەیە، بەشێكی بە گۆڕانكاریی لەپڕی سەیرورەی داهێنانەوەیە. بەشێكی پەیوەندی بە ئاسۆكانی چاوەڕوانی خوێنەر و بەشێكی بە تازەیی فۆرم و تەكنیك و نوێكردنەوەی روانینی شاعیرەوەیە. بە كورتی هەموو ئەوانە لەكێشە مرۆییەكانی سەردەم و ئاڵۆزیی ژیان و پێشكەوتنە خێراكانی زانستی تەكنۆلۆژیاوە هەڵقوڵاوە.
گوتاری مەعریفەی شیعریی هەرگیز بەو مانایە نییە كە پرسیاری مەعریفی بەردەوام وەك خەسڵەتی تاك رەهەندی دووبارە بكاتەوە؟! چونكە (داهێنان) بێ سەربەخۆیی و ئازادی و پرسیاری بەردەوام هەناسە نادات. ئەوە نەك رەخنەگر، خوێنەری ئاسایی هەستی پێدەكات! واتە (داهێنان) لە گۆڕانی بەردەوامی ئاگایی و سەیرورە ناكەوێت. داهێنان بەردەوامبوونی (نا) یە، لە (نا) یەكەوە بۆ (نا) یەكی دیكە، تا دەبێتە(نا)یەكی دینامیكی، ئەونەفی بوونە لە شێوازی (هێشتا-نەبوو) خۆی مانفێست دەكات. كەواتە ئەوەی دوێنێ وەك پێوانەی مەعریفی و جوانی تەماشا دەكرا، مەرج نییە هەمیشە وابمێنێتەوە!
لێرەوە دەبێ بزانین بەشێكی گەورەی بە مۆدیلكردن و رابردوونمایی لە دۆگماتیزمی دەسەڵاتی سیاسییەوە سەرچاوە دەگرێت! دەسەڵاتی سیاسی هەوڵدەدات هەمیشە بە مۆدیلكردن لە فۆرمێكی دیكەی رۆشنبیرییدا پێشان بداتەوە. واتە دیماگۆجییەتی سیاسی دەست بەو فۆڕمانەوە دەگرێت و وەك ناسنامەی نەتەوەیی و رەسەنایەتی بە دژی گۆڕانكارییەكانی سەردەم و سەیرورەی داهێنانیان دەكاتەوە و لە پانتایی رۆشنبیریی باودا برەویان پێدەدات. بەڵام قسەكردن لە بارەی رەسەنایەتی و بڕوابوون و ناسنامە و ستایل و ناسیونالیزم، قسەكردن لە گەڕانەوە بۆ ئەسڵێكی كۆن و رووداوی یەكەم و كەلەپوور و یادەوەری نەتەوە... قسەكردنێكی سیاسییانەی پۆپۆلیستییە بۆ مەسرەفی رۆژانە، هەرگیز پرسیاری داهێنانی لەخۆدا هەڵنەگرتووە!
داهێنان هەمیشە پەردە لەسەر نهێنییەكانی مەسرەفگەرایی رۆژانە، كەلەپوور و یادەوەریی نەتەوە و رۆشنبیریی باو هەڵدەماڵێ و لەوێشەوە بونیادە جیاوازەكانی خۆی نمایش دەكات.
لەنێوان مەعریفە و مەعریفەدا ترس نییە، جیاوازی هەیە!بەڵام جیاوازی كاری داهێنان لە پانتایی رۆشنبیریی باودا گەشە ناكات. پێویستە شیعری نوێ هەموو ئەركە باوەكان لەخۆی دابماڵێ، جوانی و چێژ دووبارە دابڕێژێتەوە و پرسیاری نوێ بەسەر بوون و دنیادا بكاتەوە؟!
كەواتە گوتاری مەعریفەی شیعریی لە بنەمادا (درككردن) و (تێگەیشتن) و (دۆزینەوە)یە، لە (ت.س. ئیلیوت)ەوە ئەو ئەزموونگەرییە بە ترۆپك دەگات و بە جوانی لە (ئەدۆنیس)دا رەنگیداوەتەوە. بایەخی ئەو گوتارە هەر ئەوە نییە، بەشێك لەبنەماكانی ئاگایی شیعریمان (پێدەناسێنێ)، بەڵكو جیاوازیی گوتارەكانمان بۆ (رووندەكاتەوە) و پێمان دەڵێ چەمكی داهێنان هەر تەنها داهێنەر بەرجەستە ناكات، بەڵكو لە هەمان كاتدا خوێنەری جیاوازیش بەرجەستە دەكات!
كێشەكانی مەعریفەی شیعریی
ئاگایی مەعریفی داهێنەران، لە كرانەوەی فیكرەوە بەرهەم دێت و درككردن و تێگەیشتن و دۆزینەوە دەگەیەنێت. بەڵام پێشبینیكردنی مەعریفەی شیعریی بەتەواوی دیارینەكراوە. كێشەی ئەو دیارینەكردنەش رووداوە نادیارەكانی ئایندەی شیعریی و داهێنانی شیعرییە كە بە روونی تێگەیشتن بە دەستەوە نادەن، چونكە مەعریفەی شیعریی شتێك نییە یەكجار بدۆزرێتەوە؟! بۆ نموونە دۆزینەوەی جوانی شیعریی سنووری نییە. رەنگە شیعر خاڵی بێ لە حەقیقەت، بەڵام ناكەوێتە دەرەوەی خەیاڵەوە. بە دیوەكەی دیكەشدا ئاگایی قووڵی خوێندنەوە ئەو شوێنەیە كە نووسەرت بیر دەچێتەوە، ئەوەش ئاستی بەرزی درككردن و تێگەیشتنی خوێنەر و دۆزینەوەی شیعرییەت نیشان دەدات.
یەكێكی دیكە لە كێشەكانی ئاگایی مەعریفەی شیعریی ئەوەیە كە پێش زەمەنی لەدایكبوونی شیعر دەكەوێت. هەر ئەوەشە بەشێكی گەورەی خوێندنەوە دەخاتە تەگەرەی تێگەیشتنەوە! بەڵام كێشەی داهێنان لە كێشەی دیاریكردنی مەعریفەی شیعرییدا كورت ناكرێتەوە. دەشێ درككردن و تێگەیشتنی مەعریفەی شیعریی خوێنەر و راڤەكار ورەخنەگر بخاتەوە، بەڵام مەرج نییە داهێنان بەرهەم بهێنێت! وەك چۆن مەرج نییە (خوێنەر و راڤەكار و رەخنەگر) لەگەڵ داهێنەر هاومانا و هاودنیابینی بن. ئەوەش یەكێكی دیكەیە لە كێشەكانی مەعریفەی شیعریی، بەڵام كێشەی داهێنان نییە، چونكە داهێنان (دۆزینەوە و گۆڕان و سەیرورە) بەڕێوەی دەبات. بەڵام خوێنەر و رەخنەگر، راڤەكردنی جیاوازی لێدەكەوێتەوە.
داهێنان، چی گوتن و جوان گوتنە! حەقیقەت و جوانی، مامەڵەكردن و گەشتكردن. ئەگەر چی گوتن (حەقیقەت - مامەڵەكردن) ئاگایی دەرەكی هێلەكانی بكێشێ، ئەوە جوان گوتن (جوانی- گەشتكردن) ئاگایی ناوەكی دەیجوولێنێت. یەكەمیان گواستنەوەی دنیا و نواندنی كێشە مرۆییەكانیەتی. دووەمیان كێشەكانی جوانی و خەیاڵی شیعریی هەڵگرتووە. یەكەمیان پێداویستییەكی مێژووییە، نەك مێژوو. دووەمیان پێداویستییەكی شیعرییە، نەك شیعر. یەكەمیان ململانێی بێكۆتایی (حەقیقەت) و (مامەڵەكردن)، واتە مامەڵەكردن لەگەڵ دەسەڵات شیدەكاتەوە و لە سەردەمی پاش حەقیقەتدا خەرجی دەكات؟ دووەمیان ململانێی بێكۆتایی (جوانی) و (گەشتكردن)، واتە گەشتكردن لەخەیاڵدا دەخەمڵێنێ و لە داهێناندا دەینوێنێتەوە؟!
رەنگە چەمكی بێ كۆتایی (چی گوتن - مامەڵەكردن - حەقیقەت) بوونگەرایی فەرامۆش بكات؟! بۆ نموونە، تەماشای مامەڵەكردن لەگەڵ دەسەڵات لە سەردەمی پاش حەقیقەت، زیرەكی دەستكرد بكە لە رێگای زانستی تەكنەلۆژیای نوێوە. بەڵام چەمكی بێ كۆتایی (جوان گوتن - گەشتكردن - جوانی) هەمیشە گەشتكردنی خەیاڵی(هێشتا - نەبوو) مانفێست دەكاتەوە. لێرەدا دەبینین چەمكی (دەسەڵات) فاشیەتی زمان دەنوێنێ و چەمكی (داهێنان) سەیرورە و خوێندنەوەی جیاواز بەرهەم دەهێنێتەوە وئەزموونگەریی جیاوازی لێدەكەوێتەوە. رەنگە چەمكی فاشییەتی زمان خودی داهێنان بگۆڕێتە سەر جۆرێ لە مامەڵەكردن، دواجار لە شێوازگیرییدا بەرجەستەی بكات. بۆ نموونە: فاشییەتی زمان لای رۆڵان بارت. بەڵام خودی داهێنان بەردەوام بەرەو ئەودیوو حەقیقەت دەبێتەوە و(هێشتا-نەبوونی) حەقیقەتی جێگیر پێشبینی دەكات. بۆ نموونە: ئەنتی دەق، بەو مانایەی كە ئەودیوو كۆتاییەكان و هێشتا نەبوون وێنا دەكات.
نە شیعری بێ مەعریفە و نە مەعریفەی بێ شیعر
مامەڵەكردنی فاشییەتی زمان و سەردەمی پاش حەقیقەت و زیرەكی دەستكرد نەیانتوانیووە دۆزینەوە و گەشتكردنی خەیاڵی داهێنان كۆتایی پێبهێنن. تەنانەت لەو كاتانەشدا كە هەموو دەرگاكان لەسەر چی گوتن دادەخرێت، هێشتا داهێنانی شیعریی لە رێگای جوان گوتنەوە گەشتی خەیاڵ وێنا دەكاتەوە، لەوێشەوە رووداوەكان بۆ چی گوتن دەجوڵێن. فاشییەتی زمان و سەردەمی پاش حەقیقەت و زیرەكی دەستكرد، رەتكردنەوەی ئاگایی شیعریی پێش رەتكردنەوەی مەعریفە دەخات. بەڵام لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا نە ئاگایی شیعریی بێ مەعریفەیە و نە گوتاری مەعریفی بێ شیعرییەت! دەمەوێ بڵێم نە شیعر بێ جوان گوتن و خەیاڵ هەڵدەكات و نە مەعریفە بێ چی گوتن و حەقیقەتە پێشبینكراوەكان دەگات.
بەڵام كاتیك شیعر دەگاتە ئەوەی بزانێت دەسەڵات چییە!ئیتر بەرەو كردەی سەیرورە گەشت دەكات، كاتیكیش گەیشتە سەیرورە، ئیتر لە حاڵەتی دۆزینەوەی بەردەوامدا دەمێنێتەوە. بەردەوامبوونی دۆزینەوە و سەیرورە،ب ەردەوامبوونی (نا)ی شیعرییە بە هەموو ماناكانییەوە، لە ئاگاییەكەوە بۆ مەعریفەیەكی دیكەی جیاواز. سەیرورە هەوڵێكە بۆ هەڵگیرساندنی شۆڕشی شیعریی جیاواز، شۆڕشی شیعریی، شۆڕشی خەیاڵ و جوانییە دژ بە دەسەڵاتی ناچاری كردن و حەقیقەتەكان دەبێتەوە، بەڵام ناكەوێتە دەرەوەی شیمانەی زمانەوە؟!
بە بڕوای من لە پشت كێشەكانی (فاشییەتی زمان) و (سەردەمی پاش حەقیقەت) و (زیرەكی دەستكرد)ەوە، سیحری گەشتی خەیاڵ پردێكە بۆ جوانی! واتە ئەگەر ژەهراویبوونی زمان بە دەسەڵات، سەرچاوەی ئاڵۆز و نادیاری مامەڵەكردن بێت! ئەگەر سەردەمی پاش حەقیقەت، لە بێ مانابوونی حەقیقەتی چی گوتنەوە رەنگیدابێتەوە. ئەگەر زیرەكی دەستكرد، توانای مرۆڤی باڵا بنوێنێ، ئەوە دۆزینەوە و سەیرورەی داهێنان لە جوانی راگوزەر و خەیاڵی بێ سنوور درێژ دەبێتەوە.
یەكەمیان: میكانیزمی دەسەڵات و ستراتیژی بەرهەمهێنانەوەی دەسەڵات بەڕێوەی دەبات. واتە: زمان، هەر كە قسەی پێدەكەین، ئەگەر پرتەپرتێكیش بێت، ئەوا رێک دەچێتە خزمەتی دەسەڵاتەوە! لە زماندا ملكەچی و دەسەڵات، تێكەڵی یەكتری دەبن و بە حەتمی ئاوێزانن! بەو مانایەش زمان، بە سروشتی خۆی، پەیوەندیی نامۆكردنی ناچاریكەرانە لەخۆ دەگرێت. گوتاری دەسەڵاتیش كۆی ئەو گوتارانە دەگرێتەوە كە بنەماكانیان لەسەر حەقیقەتی زمان هەڵچنراوە.
دووەمیان: سەردەمی پاش حەقیقەت پێیوایە حەقیقەت چیتر وەك كۆنسێپت و فاكت، وەك بەڵگە و داتا مانای نەماوە! بێگومان لە پشت گەڕان بە دوای حەقیقەتدا، خودی ئیرادەی حەقیقەت وەستاوە؟ بەڵام لە پشت ئیرادەی حەقیقەتەوە، جگە لە ئیرادەی دەسەڵات شتێكی دیكە نییە؟
سێیەمیان: بە مەبەست بێ یان بێ مەبەست، پێمان دەڵێت: بەهۆی پێشكەوتنی ئامرازەكانی تەكنەلۆژیا و زیرەكی دەستكردەوە، لەبەردەم جیهانێكی مۆدێرنی جیاوازداین.پێدەچێت گەشەی خێرای زیرەكیی دەستكرد تاڕادەیەك كاریگەریی لەسەر دنیای كارامەییەكانی سەدەی بیست و یەكەم و ژیانی مرۆڤدا هەبێت. بەڵام ئایا دەتوانێت كۆتایی بە گەشتی خەیاڵ و جوانی بهێنێت؟.
وەك دەبینین هەر سێ تێزەكە لەسەر گۆڕان و رەتكردنەوە و نكۆڵیكردن كار دەكەن. سپینۆزا دەڵێ: هەموو نكۆڵیكردنێك پێناسەیە! بەڵام هەرگیز سیحری داهێنان لەسەر پێناسەكردنی دیاریكراو نەوەستاوە، هەمیشە پێناسەی نوێ دەخاتەوە و كۆتایی بۆ نییە! دۆزینەوە و سەیرورەی داهێنان بەردەوام دژ بە پێناسەكردنی دیاریكراو دەبێتەوە.
دەسەڵاتی فاشیزم هیچ شتێك ناخولقێنێ، بەڵكو تەنها ساڕێژی دەكاتەوە. پێناسە دیاریكراوەكانیش جگە لە خۆیان شتێكی دیكەی جیاواز ناخولقێنن، تەنها دایاندەڕێژنەوە. پێناسە و دەسەڵات و حەقیقەت دیارن، داهێنان و دۆزینەوە و سەیرورە ئاڵۆز و نادیارن.
