شیعر و زمانی مێیینە

سدیق سەعید رواندزی


زمان وەك ئامرازێك بە پێی قۆناغەكانی گەشەكردنی ئەدەبی، هزری و کۆمەڵایەتی، گۆڕانی بەسەردا دێت و پێشدەكەوێت، بەو پێیەی زمان رەنگدانەوەی دنیابینیی و هزری شاعیرە. ئیدی لە پەراوێزی گۆڕانكارییە هزری و زمانییەكاندا، زمانی ئەویش گۆڕانی بە سەردا دێت. زمان لە ئەزموونی شیعریدا دەروازەیەكە، لێیەوە لە جیهانبینیی و گوتار و مانای شیعری شاعیر دەگەین، چونكە تێكست هەڵگری زمانی نووسراوە، زمانیش رەنگدانەوەی جیهانبینیی و هزری نووسەرە و لە رێگەی ئەو زمانەوە گوزارشت لە خەون و ئەندێشە و خەمەكانی دەكات، بۆیە لە پەراوێزی ئەو زمانەوە، دەكرێ لە ئەزموونی شیعریی شاعیرێك وردبینەوە و لە رووی رەگەزییەوە لە ناوەڕۆكی ئەو زمانە گەیەنەرە و وێنە و  تێما شیعرییەكانی بگەین. راستە زمان، لە رووی بوونەوە وەك هەستێك هەر زمانە، بەڵام لە ئاستی دەربڕین، پەیوەندیی و ئاماژەوە، زمانی نێر جیاوازە لە زمانی مێ و زۆرجار لە میانەی خوێندنەوەی دەقێكدا، بەر ئەو جیاوازییە دەكەوین. ئەو جیاوازییە،  جیاوازییەك نییە، سروشتی زمان و مەوداكانی گوتن دروستی بكەن، بەڵكو لە بنەڕەتدا جیاوازییە لە دوو جیهانبینیی و دوو رەگەزی جیاوازدا، ئەمە بەو مانایە نییە شیعر جیابكرێتەوە لە نێوان شیعری ژنان و پیاواندا و پۆلینی بكەین، بەڵكو بەو مانایەی هەرگیز زمانی ژنێک لە شیعردا، وەك هی پیاوێک نییە و پیاویش ناتوانێت گوزارشت لەو زمانەی رەگەزەكەی تر بكات، لەبەرئەوەی ئەو جیاوازییە جێندەری و فسیۆلۆژی و بایۆلۆژییانەی ژن هەیەتی، ئەو تایبەتمەندییە دەسەپێنن كە دەبێ ئەو جیاوازییە هەر هەبێت. بۆ نموونە: ئەگەر لە هەندێك گۆڕانكاریی جەستەیی  و بوونی سروشتییانەی ژن بڕوانین، ئەوا هێندێك خەسڵەتی ژنانە هەن تایبەتن بە ژن، وەك سووڕی مانگانە، شیردانی منداڵ، هەستی دایكایەتی، پەیوەندیی دایك و كچ، سۆزداری و بەخشندەیی، ئێرەیی لە پیاو، ئەمانە و چەندین خاسیەتی دیكە، بە روونیی جیاوازیی هەردوو رەگەز نیشان دەدەن. كەواتە پیاوێك ناتوانێت لە شیعرێكدا، باسی سووڕی مانگانەی خۆی وەك وێنەیەكی شیعریش بكات و هەرگیز ئەو بوێرییەشی نییە. ناتوانێ باسی مەمك و منداڵ و شیر بكات، یان تەرجەمەی ئەو هەستەی ژن بۆ نێو شیعر بكات. لێرەشەوە ئەو شوناسە شیعرییە، جیاواز دەكەوێتەوە و ئەوە نییە شیعر هەر شیعر بێت، ژنێك بینووسێت یان پیاوێك. ناڵە حەسەن لە كتێبی (داهێنان و پەنجەرەیەك بۆ روانین)دا دەڵێت: (هەستی ژنانە، هەستێكی مرۆڤانەیە، پەیوەندیی بەوەوە نییە شاعیرەكە چ جۆرە رەگەزێكی هەیە، مەبەستمان ئەوی شاعیرە نەك كەسەكە خۆی، تەنانەت دەربڕینی هەستی ژنانە و دەنگی مێینەش لە نێو رووبەری دەقی شیعریدا، جێندەری نووسەرەكە كاریگەریەتی بە سەر دەقی شیعرییەوە نابێت)(1) بێگومان هەستی ژنانە، راستە هەستێكی مرۆییانەیە، بەڵام هەرگیز هەستێكی پیاوانە نییە، بۆیە ئەمە هەڵەیە پێمان وا بێت ئەو هەستە بۆ هەردوو رەگەزەكە، هەمان تێڕوانین و لایەنی كۆمەڵایەتی و دەروونییان هەیە. پیاو ناتوانێت گوزارشت لەو هەستەی ژن بكات چونكە خۆی ژن نییە و بە پێچەوانەشەوە. بۆیە هەستی ژنانە، لە پاڵ ئەوەی هەستێكی مرۆییانەیە، دواجار هەر بە هەستی ژنانە خۆی دەمێنێتەوە و هاوتای هەستی پیاوانە نابێت. لێرەدا مەبەستی ئێمە ئەوە نییە، ژن لە خوار پیاوەوە ببینین، وەك ئەو دیدە دۆگما و كۆمەڵایەتی و خێڵەكییەی لە كۆمەڵگەی ئێمەدا هەیە، بەڵكو مەبەستمان بەرجەستەكردن و بە شیعركردنی ئەو هەستەیە لە نێو شیعردا، كە تەنیا ژن خۆی دەتوانێت گوزارشتی لێ بكات. مەگەر پیاوێك دەتوانێت، چەند لە دەقێكی شیعریش قووڵ بێتەوە، چەند هەستی ژنانەشی هەبێت، درك بە ئازارەكانی سووڕی مانگانە بكات؟ دڵشكانەكانی قەیرە کچێک و ژنێكی دابڕاو و تەنها و جیابووەوە ئەزموون بكات؟ بە بڕوای من نەخێر، بۆیە دەقی ئەدەبی و شیعریش بە تایبەتی، دواجار لە رووی رەگەزییەوە تێماكانیان دەچنەوە سەر نووسەری شیعرەكە، وەك چۆن ژنایەتی هەستێكی ژنانەیە، دایكایەتی هەستێكی دایكانەیە و تەنها دایك كە ژنە هەیەتی، بەو شێوەیەش هەستی پیاوەتی وەهایە. کەواتە هەستی ژنانە چەند هەستێكی مرۆییانە بێت، دوا جار نابێ بەدەری بكەین لە ژن خۆی، وەك سەرچاوەی ئەو هەستە جوانە. گەر بڕوانینە بەشێك لە شیعرەكان، دەزانین كە ئەم شیعرە، شیعری ژنە و لە پێشدا پەیوەندیی بەو هەستە ژنانەوە هەیە كە هەیەتی، نەك مرۆڤانە وەك ئەوەی ناڵە دەیڵێت، چونكە پێكهاتە و دنیابینیی و وێنەی هونەریی شیعرەكە، راستەوخۆ دەگەڕێنەوە سەر ئەو هەستە ژنانەیە، نەك مرۆییانەیە. بۆ نموونە ئەرخەوان لە شیعرێكیدا(2) دەڵێت:

ناتوانم لە نێو پێخەفی سۆزانییەكدا بخەوم و
خەون بە بەفر و بەستەڵەكەوە ببینم.
ئەزانم كاتێ لە سەر شۆستەكانی باران پیاسە ئەكەی
لە ژێر چەترەكەدا  ژنێك  ئەشاریتەوە
ئەو ژنەش من نیم

گەر لە  كۆپلەی یەكەمی ئەو شیعرە بڕوانین، زۆر بە ئاسانی درك بەوە دەكەین، كە هەستی ژنانە، چەند هەستێكی مرۆییانەش بێت، دواجار هەر بەو هەستە خۆی دەمێنێتەوە، چونكە هیچ پیاوێك سۆزانی نییە و ئەو شوناسە وەرناگرێت و بەداخەوە تەنها بە ژن دەگوترێت سۆزانی و ئەمەش پێچەوانەی ئەو بۆچوونەی ناڵە حەسەنە، كە بڕوای وایە هەستی شیعری مرۆییانەیە و پەیوەندیی بە جێندەر و رەگەزەوە نییە، ئەو شیعرەی ئەرخەوان بە داخەوە سووكایەتییەكی گەورەیە بە ژن، كە رەنگە هۆكارێكی ئابووری، كۆمەڵایەتی، ستەمی پیاو و كۆمەڵگە، بێ سەرپەرشتی و لادانێكی هەڵە، بەرەو ئەو دیاردەیەی بردبێت. پەری خەیلانی كە خۆشی ژنە پەسنێكی زۆری ئەو شیعرەی داوە و لە وەسفی ئەو شیعرەدا، بە ئەفراندن لە شیعری ژنانی كوردا دەیبینێت و گازەندەی ئەوە دەكات كە بۆچی تا ئێستا پەیكەرێكیان بۆ ئەرخەوان نەكردووە، لە پای ئەو هەموو ئەفراندنەی لە شیعری ژنانی كورددا لە دوێنێ  و ئەمڕۆدا كردوویەتی؟ 
ئێمە لێرەدا مەبەستمان ئەنالیزەكردنی شیعرەكانی ئەو شاعیرە نییە، بەڵكو جەخت كردنەوەیە لە دەرخستنی ئەو هەستە ژنانەیەی ژن لە شیعردا هەیەتی.  بە هەمان شێوە گەر بڕوانینە  دوو دێڕەكەی تر، دەبینین ئەم شاعیرە ژنە، بە ئاشكرا ئێرەیی خۆی وەك ژن بەیان دەكات و دژ بەوە دەوەستێتەوە، كە پیاوەكەی ژنێكی دیكە بخاتە ژێر چەتری خۆی، ئەگەر بارانێكی زۆر تەڕیشی بكات. ئەگەر لە رووی هزریی و دەروونییەوە بڕوانینە ئەو هەستە، دەكرێ بپرسین ئایا هەستی مرۆییانە لەو شیعرەی ئەرخەواندا، لە پاڵ هەستی ژنانەی خۆی بوونی هەیە؟ ئایا هاوخەمی و هاوسۆزی ئەو وەك ژنێك بۆ ژنە سۆزانییەكە و بێ چەترەكە دەبینین؟ ئەگەر لە روانگەیەكی مرۆییەوە، نەك پەیوەندیی هاوسەریی و رەگەزییەوە ئەو هەستە لێك بدەینەوە، ئایا هەستی مرۆیی لەو وێناكردنەدا هەیە؟ بە بڕوای من نەخێر، چونكە ئەرخەوان لەلایەكەوە دژ بەوەیە ژنێك بێتە ژێر چەتری پیاوێك، كە بە هۆی بارانەوە تەڕ بووە، لەلایەكی دیكەشەوە بە چاوێكی كەمتر و بێ بەهاتر دەڕوانێتە ژنە سۆزانییەكان، كە لە كۆمەڵگا پێشكەوتووەكاندا، وەك هەر ژنێكی دیكەی ئاسایی، مافیان هەیە. وێڕای ئەمانەش، هەر پەیوەست بە نەبوونی ئەو جیاوازییە لەو هەستەی نێوان ژن و پیاودا، وەك ئەوەی ناڵە دەیڵێت، دەكرێ ئەو پرسیارە بكەین، ئایا هیچ پیاوێك لە شیعرێكدا، ئامادەیە بڵێت (نامەوێ ببمە سۆزانی؟) بێگومان نەخێر، بەمەش هەستی ژن هی ژنە و هەستی پیاویش هی پیاوە و چەند رەهەندێكی مرۆییانەشیان هەبێت، دواجار دێنەوە سەر هەستە بنچینەیەکەی خۆیان كە جیاوازییە رەگەزییەكەیە. نەشمیل عەلی بەرزنجی لە شیعرێكیدا(3) دەڵێت:

لە سەر پشت پاڵكەوتووم هەناسەم    بە فێنكایی ژوورەكە فێنك بووە.
بیر لە هیچ ناكەمەوە مێشكم وەك پارچە خامێكی سپییە
هەر زۆر نابا بیر لە تۆ دەكەمەوە، وەك ئەوەی دەنكە شاتوویەكی گەیوو
كەوتبێتە سەر پارچە خامەكە،   رەنگێكی ئاڵ لە ناوەوەمدا دەپژێ 
تۆ وەك خۆرە مێشكم دەخۆیت.

 بێ هیچ بیركردنەوەوە ئیستێك، هەر لەگەڵ خوێندنەوەی ئەو شیعرەدا، ئێمە دەزانین لە بەردەم هەستێكی ژنانەی قووڵ داین، نەك مرۆڤانە. ئایكۆنەكانی نێو ئەو كۆپڵە شیعرییە، لە شێوەی (پاڵكەوتووم، خامی سپی، شاتوو، خۆرە، رەنگێكی ئاڵ) هەموو ئەمانەدا، پەیوەندییەكی ژنانە و واتایان بە دنیای ژنەوە هەیە. 
شاعیر لێرەدا وەك ژنێك، وێنای  پەردەی كچێنی و خامی سپی و دێوەزمەیی پیاو دەكات، كە بڕوی وایە بە زاوابوون و رژانی ئەو دڵۆپە خوێنە، سەركەوتنێكی گەورەی پیاوانەیە و ئەمەش لە نێو کەلتوری كۆمەڵایەتی و میللی كۆمەڵگەی ئێمەدا هەیە، كە ئەگەر كچێك ئەو خوێنەی نەبێت، پیاوێك ئەو خوێنە نەڕێژێت، نە كچەكە كچە، نە پیاوەكەش پیاو. ئەوەی لێرەدا و لەو وێنە شیعرییەدا بەرجەستەكراوە، لە راستیدا پەیوەندییەكی زمانەوانی و هەستەكی و ئۆرگانیی قووڵی تەنها بە ژنەوە هەیە نەك پیاو. ئەم هەستە لێرەدا تەنها ژن دەتوانێت گوزارشتی لێ بكات، چونكە لە بنەڕەتدا ئەو لەو پێگەیە دەگات كە ئەو دڵۆپە خوێنە، لە نێو ئەقڵییەتی كۆمەڵگەی كوردی و لە تێڕوانینی پیاویشدا بە تایبەتی هەیە. كەواتە ئێمە لێرەدا لە بەردەم خەم و هەستی ژنێكداین، نەك مرۆڤێك، چونكە هەمان ئەو ژنە شاعیرە ئەگەر پیاو بووایە، بە هیچ شێوەیەك نەیدەتوانی لە وێنەیەكی شیعریی وادا، گوزارشت لەو هەستەی بكات و پیاو وەك خۆركە ببینێت.
 ئایا هیچ پیاوێك لە ساتی رژانی ئەو دڵۆپە خوێنە لە جەستەی ژن، كە لە تێڕوانینی كۆمەڵگەی ئێمەدا هێمای پاكیزەییەتی، وەك ئەم شاعیرە ژنە، هەست بە خەمگینی و برینداركردن و  دەستەمۆكردن دەكات؟ یان ئەوەندەی تر، هەستی پیاوانە و رەمەكییانەی بە هێزتر دەبێت و وەك پاڵەوانێك خۆی دەبینێت. هەندێك جار، ئەو هەستە ژنانەیە، لای بەشێك لە شاعیرە ژنەكان، تا ئاستێكی زۆر فراوان و دیار خۆی دەردەخات. لەو روانگەیەوە  گەشاوە جاف لە شیعرێكیدا(4) دەڵێت:

پێم باشە هەموو ساتێ
بارگیری ئازاری بم
بەڵام ئەفسوس
ئەوی بریندار و خوێن لێ چۆڕاو
هەمیشە بە دوورم ئەگرێ.

بڕوا ناكەم، بە درێژایی مێژووی شیعری كوردی، شاعیرێكی پیاو هەبێت، ئامادە بێت ببێتە بارگیری خەمەكانی هیچ ژنێك، چونكە هیچ پیاوێكی كورد بە شاعیرانی پیاویشەوە ئامادە نین خۆیان لە ژن بچووكتر ببین و بۆی ببنە بارگیر تا خەم و  كۆڤانەكانی هەڵبگڕن. بگرە تیایاندایە، تەنها لە نێو شیعردا رۆمانسییانە بیر دەكاتەوە ژن دەبینێت و ئاوێزانی دەبێت، بەڵام لە زەمینەی واقیعدا، وەك نێچیرێكی برسی و پیاوێك دەردەكەوێت بۆی بلوێت هەموو رۆژێك ژنێك دەخاتە داوەكەیەوە. واتا هەستی مرۆییانەی ئەوان وەك پیاوێك بەرانبەر بە ژن، تەنها خەیاڵێكە. 
دواجار دەڵێین، هەستەكانی مرۆڤ چەند هەستی مرۆییانە بن، دواجار دەگەڕێنەوە بنچینەی راستەقینەی خۆیان، كە ئەویش جیهانبینیی رەگەزییە، بۆیە باسكردن لەوەی هەستی ژنانە ، هەستێكی مرۆییانەیە و پەیوەندیی بە رەگەزەوە نییە لە شیعردا و دەشێ پیاویش هەمان هەست ئەزموون بكات، بە بڕوای من پەی نەبردنە بە جیهانە جوان و شاراوە و پڕ رازەكانی ژن، كە هەرگیز وەك پیاو نابن لە هیچ روویەكەوە.

پەراوێزەكان:
1_داهێنان و یەنجەرەیەك بۆ روانین، لێكۆڵینەوەی ئەدەبی، نالە حەسەن، ساڵی چاپ _2024 ل 47.
2_ئەفراندن لە شیعری ژنانی كورد لە دوێنێ و ئەمڕۆدا، پەری خەیلانی، هزر و هونەر، ژمارە (174) لە 6/6 /2024.
3_ كە بیر لە پەتاتە دەكەمەوە بیر لە چی دەكەمەوە؟ كۆمەڵە شیعر، نەشمیل عەلی بەرزنجی، ساڵی چاپ _ 2019 ل  140.
4_ ماندوو، شیعری گەشاوە جاف، گۆڤاری كاروان، بڵاوكراوەی وەزارەتی رۆشنبیریی، ژمارە (255) زستانی 2024.