کتێبێکی جیاواز

کەلتوری جینۆساید، هابیتوسی کەلتوری، ئەندازیاری نەتەوەیی و دۆکسەی ئایینی

رانانی: تەها سلێمان - کەنەدا

کورتە
بەردەوام یەکێک لە تێبینییە بنەڕەتییەکانمان ئەوە بووە کە چەند گرنگە بۆ گەلێکی جینۆسایدکراوی وەک کورد، کە بەزمانی رەسمیی خۆی تاوانەکان بگێڕێتەوە و لێکۆڵینەوەیان لەبارەوە بکات و دیکۆمێنتیان بکات؛ هێندەی ئەوەو زیاتریش گرنگە بە زمانە زیندووەکانی جیهان قسەیان لەبارەوە بکرێت، چونکە ئەوەیان کارکردنە لەسەر دەرچوواندنی دۆسییەکە لە جوغزی ناوخۆیی و لۆکاڵیی. 
 ئەم کتێبە کەلتوری جینۆساید (هابیتوسی کەلتوری، ئەندازیاری نەتەوەیی و دۆکسەی ئایینی) نووسینی د. کازیوە ساڵح-ە و لەلایەن دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی نێودەوڵەتی ‹›راوتڵج››ەوە، لە دوو توێی دوازدە بەش و 314  لاپەڕەدا چاپ و پەخشکراوە.
پێش هەموو شتێک دەبێت باسی ئەوە بکەین؛ د. کازێوە ساڵح جگە لەوەی لەناو ناوەندی رووناکبیریی کۆمەڵگەی کوردیدا نەک ناوێکی نامۆ نییە، بەڵکو خاوەنی دنیابینیی تایبەت بەخۆیەتی و لەهەمان کاتدا بەوە دەناسرێتەوە کە لە چوارچێوەی ئەکادیمی و زانستیدا مکوڕە لەسەر ئایدیاکانی و هەروەک یەکێکە لەو نووسەر و توێژەرانەی کە بە مەودایەکی جیاواز لەسەر پرسی جینۆسایدی کوردستان کاریکردووە و نابێت لە خوێنەریشی بشارینەوە، کە ماستەر و دکتۆراکەشی لە کەنەدا تایبەت بووە بە جینۆساید.

د. کازیوە ساڵح

روونکردنەوەیەک
بەرلەوەی ناوەڕۆکی کتێبەکە بخەینەڕوو، سەرنجتان بۆئەوە رادەکێشم کە لە هەڵاواردنی وەرگێڕان و تێگەشتنی هەڵە دوور بکەوینەوە،  پێویستە هەردوو چەمکی (هابیتۆس و دۆکسا) وەکو خۆیان دابنێین دوور لە دەستکاری و گۆڕینی چەمک و ناوەڕۆک، چونکە کارێکی وا تێگەیشتنەکان بە ئاقارێکی خراپدا دەبات و لە ئەسڵی بابەتەکە دوورمان دەخاتەوە.
(هابیتۆس و دۆکسە) دوو چەمکی فەلسەفەی کۆمەڵایەتین و لە روانگەی کۆمەڵناس و بیریاری فەرەنسی(پیێر بۆردیۆ) وە بەکارهێنراون. 
لە کتێبەکەدا کۆمەڵێک پێناسەیان بۆ کراوە، کورترینیان: دۆکسە ئەو راستییە پرسیارنەکردووانەی کە کۆمەڵگە وەکو شتێکی سروشتی و ئاسایی وەریدەگرێت. دۆکسە جیاوازە لە دۆگما، بەڵام هەردوو چەمک لەناو یەکدا کاران و  لەبەرئەوەی دۆگماش وەرگێڕانی بۆ نەکراوە، چاکترە دۆکسەش وەرگێڕانی بۆ نەکرێت وەک خۆی دابنرێت.

ئەگەر سیاسەتمەدارانی جیهان بیانەوێت کێشەی عیراق کۆتایی پێبهێنن و کورد لە جینۆساید بپارێزن، پێویستە شۆڕ ببنەوە نێو عەقڵ و کەلتور، چونکە کۆتایی هاتنی سەدام و بەعس، کۆتاییهێنان نییە  بە جینۆسایدی کورد

لێکۆڵەر چۆن رامان دەکێشێت 
«سەبارەت بە بەشداریی ئەکتەر و کاراکتەرە دەوڵەتییەکان لە جینۆسایدی کورددا، بە شێوەیەکی باو لە بەرنامە تەلەفزیۆنییەکان و زۆرێک لە قسە و باسەکانی تایبەت بەم پرسە دەبیستین و دەخوێنینەوە، کە تاوانباران تەنیا “عەبدەلمەئمور” بوون یان «کۆیلەی فەرمانڕەوا بوون». یاخود تاوانباران تەنها فەرمانی سەروو خۆیانیان جێبەجێکردووە و (تاوانیان نییە!)  جا ئاخۆ ئەوە جێی متمانەیە؟»
ئەمە کۆدێکی گرنگە و لە رێگەیەوە لێکۆڵەر پێمان دەڵێت: ناکرێ ئاوا بەسانایی ئەمەمان بەسەردا تێپەڕبێ و هەرچی گرنگە جەدەلێکی چڕ لەم بارەوە لەپێشمانە، بێ کردنی ئەم جەدەلەش ناتوانین بگەینە سەرەداوی گرنگی کۆنکریتی.
لە رێگەی خوێندنەوەی (رەفتار و نیەتی) قسەکەر و ژێڕ ڕکێفکەوتە و سەردەستخستنی، فەرمانکار دەباتە نێو دنیای دۆکسە و هابیتۆس کە دوو بنەمان لە بنەماکانی جینۆسایدی کەلتوری و مومکین نییە بەبێ لێتێگەیشتنیان بتوانین لە هەستیاری و گرنگیی هەردوو بنەماکە تێبگەین.
لەوانەیە هەندێک پێیوابێت هابیتۆس کۆی خووە؛ بەڵام هابیتۆس تەنها خوو نییە، بەڵکو کۆی ئەو کارەکتەرانەیە کە مرۆڤ بەهۆیانەوە ئاراستەی جیهانی کۆمەڵایەتی و سیاسی دەکات، (بۆردیۆ) وەکو ئاماژەیە بۆ (خوو، نۆرم، بەها، هەڵوێست و رەفتارەکانی گروپێکی کۆمەڵایەتی دیاریکراو  یان چینێکی کۆمەڵایەتی) و ژینگە دروستکراوەکەیان دەکات.
ئەم چەمکانە و چەمکەکانی کەلتوری جینۆساید، ئەکتەری مەدەنی و ئەندازیارکردنەوەی نەتەوەیی بەکارهاتووە بۆئەوەی خوێندنەوەی سۆسیۆلۆژیای توندوتیژی و سایکۆلۆژیایی کەلتوری نەتەوەی عەرەب و کۆمەڵگەی عیراقی لە پێش و لەگەڵ بوونی بەعسدا بخوێنیتەوە کە بوون بەهۆی توندوتیژیی سیاسی و لەوێشەوە جینۆسایدی کورد لە ناوچەکەدا.
هەروەها پشتگیریی ئارگیۆمێنتی نووسەر دەکەن، کە دەڵێت: روودانی جینۆساید نابێت بخرێتە ئەستۆی تاکە کەس، جینۆسایدەکانی کوردیش لە عیراقدا (فەیلی، بارزانی، ئەنفال، هەڵەبجە و جینۆسایدی ئێزدییەکان) کەم دەکرێتەوە ئەگەر بخرێتە ئەستۆی تاکەکەس وەکو سەدام، یان تاکە حزب، وەکو بەعس یان گروپێکی دیاریکراو.
 لەوێوە لە رابردوو و ژیانی رۆژانە، سیاسەت، مۆراڵ و رەفتاری عەرەب و ئایینیان دەکۆڵێتەوە.
کەواتە ئەمە سەرەتایەکی گرنگە بۆ گفتوگۆیەکی گرنگی بابەتی و زانستی تا بتوانین لەڕێگەیەوە بەشێوەیەکی تەندروست لە پرسەکە بڕوانین.

کتێبێک لەدوو بەش 
کتێبەکە کە بۆ یەکەمجار بە زمانی ئنگلیزی چاپ و بڵاوبووەتەوە لە دوو بەش پێکهاتووە. 
بەشی یەکەم تەرخانکراوە بۆ  باس و لایەنە تیۆرییەکان و چەمکسازی و شیتەڵی ئەو چەمکانەی لەخۆگرتووە کە لێکۆڵەر خۆی دروستیکردوون و دەرئەنجامەکانی بەو نموونە و کەیسانە دەسەلمێنیت کە پێوەری(کۆمەڵایەتی، سیاسی، ئاینی) بەڕێوەبردنی کۆمەڵگەی عیراقی و عەرەب بەر لەدەستبەکاربوونی بەعس دەردەخات.
 بەشی دووەم تەرخانکراوە بۆ کۆنتێکستکردنی ئەزموونەکانی تاکی کورد، لەڕێگەی چاوپێکەوتنی نیمچە پێکهاتەیی ئەزموونی ژمارەیەک لە کوردانی دانیشتووی باشوور و هەندێک عەرەبیش، ئەزموونەکانی جینۆساید و چەوساندنەوەی کورد دەخرێتە چوارچێوەی تیۆرییەکانی بەشی یەکەمەوە.

پێشەکی و ناونیشانی نەوتراو
هەروەک کتێبەکە بەپێشەکی دەستپێدەکات و لەم پێشەکییە (کورتەیەک دەربارەی مێژووی کورد) راماندەگرێت و بەرپرسیارمان دەکات لە زۆر بابەتی گرنگ و پاشان لە بەشی یەکەمدا (چەمکسازیی کەلتوری جینۆسایدا) لەسەر ئەم ناونیشانانە شێلگێرانە راماندەگرێت وەک (یەکەم: ناساندنی کەلتوری جینۆساید، ئەکتەرە مەدەنییەکان، ئەندازیاری نەتەوەیی) و دووەم (هاندانی کەلتوری جینۆساید، خێڵەکی، ساندرەمی سەرکردە، پێکهاتەی کایە گشتییەکان و تایبەتەکان) و سێیەم (دەستپێکردنی کەلتوری جینۆساید، کەلتوری پێشوەختە، ترس و دڵەڕاوکێ، ئەخلاقی و دۆکسەی عیراقی) و چوارەم (پەرەسەندنی کەلتوری جینۆساید، ناسیۆنالیزمی عەرەبی، توندوتیژیی کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئۆرێنتلایزکردنی دەرەکی) و پێنجەم (جەختکردنی کەلتوری جینۆساید، دۆکسەی ئاینی، هابیتۆسی ئاینی -کەلتوری، و کەلتوری جینۆساید لە جینۆسایدی کەلتوری) و شەشەم (جیاکردنەوەی کەلتوری جینۆساید لە جینۆسایدی کەلتوری، کەلتوری کەلتور کوژ، کەلتورسازی و تافی سەرەوژوور).
لەبەشی دووەمدا بە کۆنتێکستکردنی کەلتوری جینۆساید نووسەر لەبەردەم ئەم ناونیشانانەدا دەمانوەستێنێ و پێمان دەڵێ: «ناتوانن بە بازدان بەسەریاندا تێپەڕن. یەکەم: (بەدامەزراوەییکردنی بەعسییەت و بەعسکردنی دامەزراوەکان: کەلتوری جینۆسایدی دامەزراوەیی، خۆبەرهەمهێنانەوەی ئۆتۆپیک و کۆمەڵگەی سەربازی. 
دووەم (کەلتوری جینۆساید لەڕێگەی زمانکوژییەوە: سیاسەتی پەروەردەی زمان، دەوڵەتی سەدامی و مردنی سەرمایەی زمانەوانی. 
سێیەم (کەلتوری جینۆساید لە پەروەردەی ئاسمیلەتیڤدا: نەهێشتنی نەخوێندەواری، بەعسیکردن و سەربازیکردنی پەروەردە و سیاسەتی ژمارەدان بە ناسنامە. 
چوارەم (کەلتوری جینۆساید لە چوارچێوەی خاک و ئەندازیاری دیمۆگرافیدا: دەستبەسەرداگرتن، لەناوبردنی دیمۆگرافی و بەیاساییکردنی کردەوە نایاساییەکان.

ئەنجامگیری
لە پێشەکی ئەم کتێبەدا کە گوگڵ بە خۆڕایی دایناوە، نووسەر دوو خاڵی جیاواز بۆ دوو چینی جیاوازی نێودەوڵەتی دەوروژێنێت. یەکێکیان ئاماژە بەوە دەکات، چەمکی کەلتوری جینۆساید کە ئەو دروستیکردووە لە زۆر کایەدا لە خۆرهەڵات و خۆرئاوادا دەبینرێت، بۆ نموونە لەنێوان پەیوەندیی نێوان پەناهەندە و وڵاتی خانەخۆێدا، کۆمەڵگە رەسەنەکان و داگیرکارانی وڵاتەکانیان، لە هەموو پەیوەندییەکی کۆڵۆنیالیزم و کۆڵۆنیاکراودا دەبینرێت، بۆئەوەی وردە توندوتیژییەکان گەورە نەبن و هانی توندوتیژیی دەوڵەت نەدات، پێویستە لەو خاڵەوە چارەسەر بکرێت، بەڵام وەکو دەڵێت: « من شارەزایی کەلتور و زمان و لایەنە سیاسی و مێژوویی و کەلتوری و کۆمەڵایەتییەکانی عیراقم، بانگی پسپۆڕان دەکەم کە ئەم لایەنە لەو کۆمەڵگەیانەی تێدا پسپۆڕن لێکبدەنەوە و بۆئەوەی کێشەکان نەگەن بەبنبەست».
سەبارەت بە سیاسییەکانی دنیاش نووسەر ئاماژە بەوە دەدات ئەگەر کۆمەڵگە نێودەوڵەتییەکان بیانەوێت کێشەی عیراق کۆتایی پێبهێنن و بیانەوێت کورد لە جینۆساید بپارێزن، ئەوانەی بانگەشەی پاراستنی ئایینی دەکەن، پێویستە شارەزایانە شۆڕببنەوە نێو عەقڵ و کەلتور، هابیتۆسی عەرەب و بەتایبەت تریش دۆکسەی عیراقی. هەرگیز کۆتایی هاتنی سەدام و حزبی بەعس، کۆتایی بە چەوساندنەوە و جینۆسایدی کورد ناهێنێت. هەروەها عیراقییەکانیش ئەگەر دەیانەوێت ئاسایشی ژیان و سەروەریی خۆیان بپارێزن، پێویستە ئەو راستییانە دەربارەی مۆراڵ، رەفتار و کەلتوری رۆژانە، سیاسەتی و ئایینی خۆیان بگەن و بیگۆڕن، دەنا هەر کارێکی دیکە وەکو رابردوو تەنها دەبن بە بانگەشە.
باس لەوەش دەکات ئەمە یەکەم کتێبە لە زنجیرەی سێ کتێب کە ساڵانێکە کاری لەسەرکردوون و دەڵێت: «رووداوەکان لە من خێراتر دەڕۆن، زۆر شت لەوانەی 2012 لێکدانەوەم هاتنە ئاراوە و بوون بە لۆژیکی ژیان لەجیهاندا نەک تەنها لەناو عیراقدا.

سێ پسپۆڕە بەناوبانگەکەی بواری جینۆساید چی دەڵێن؟
دیارترین سێ پسپۆڕ و پرۆفیسۆر لەم بوارە بەم جۆرە لەسەر بەرگی کتێبەکە باسیان لە (جینۆساید و جینۆسایدی کەلتوری) کردووە:
ئەندرۆ وەڵفەرد، لە زانکۆی مانیتۆبا لە کەنەدا دەڵێت: «د. کازێوە ساڵح شیکارییەکی نوێ - ئۆریجیناڵ پەرەپێدەدات کە چۆن جیاوازیی گروپ و هەستی نەهێشتنخوازی دەتوانرێت لە دەروونناسی کەلتوریی تاک و دامەزراوە کۆمەڵایەتییە کەلتورییەکاندا بچەسپێنرێت، ئەمەش ئاسانکاری بۆ ئەنجامدانی جینۆساید دەکات. کتێبەکەی یەکێکە لەو کتێبە یەکەمینانەی کە دیدێکی باڵا و تیۆری دەهێنێتە نێو توێژینەوەی جینۆساید و لێکۆڵینەوە لە جینۆسایدەکانی بەعس دژبە کورد.»
هەروەک دانیال فایرشتاین، لە زانکۆی نیشتمانیی (ترێس دی فێبرێرۆ) لە ئەرجەنتین دەڵێت: «جینۆساید پێویستی بە شیکردنەوەیە لە چوارچێوەی پۆلەکانی کۆمەڵناسی کلاسیکدا. بەگرنگیدان بە توێژینەوەی کەیسی کورد لە عیراق، کازیوە ساڵح بەشدارییەکی گەورە پێشکەش دەکات بۆ تێگەیشتن لە کارایی و ئامانجی پراکتیزە کۆمەڵایەتییە جینۆسایدییەکان و رۆڵی کەلتور لە جینۆسایددا».
گریگۆری ئێچ ستانتۆن، سەرۆک و دامەزرێنەر چاودێری جینۆساید لە ئەمریکا دەڵێت: «کازیوە ساڵح لە رەگ و ریشەی کەلتوری جینۆسایدەکانی کورد دەکۆڵێتەوە و نیشانی دەدات کە دابەشبوونە سیاسییەکان دۆکسە قووڵترەکان دەگرێتەوە کە نەتەوە و ئیمپراتۆرییەتەکان دەشکێنن. لێمکین پێیوابوو کە جینۆساید کەلتورییە. جینۆسایدەکانی کورد هەوڵێک بووە بۆ لەناوبردنی کەلتوری کورد».
ئەو بەشانەی دەسنیشانکراون کە سوود لەم کتێبە وەردەگرن بریتین لە: خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، مێژووی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، کوردۆلۆژی و دراساتی کوردی، سیاسەتی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، پەیوەندیی نێودەوڵەتی، سایکۆلۆژیای کەلتوری، مێژووی ئیمپراتۆری و کۆڵۆنیالیزم، توێژینەوەی ئاسایش و سەروەریی وڵات، رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان کۆچ و رەوەند ئاشتیپارێزی، توێژینەوەی ئاشتی، سیاسەتی رەگەزی و نەتەوەیی، کۆمەڵناسی و سیاسەتی کۆمەڵایەتی، کۆمەڵناسی رۆشنبیری، کەلتورناسی، توێژینەوەی دیمۆگرافی، زانستە مرۆییەکان، توێژینەوەی رەفتاری سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان، رەفتارناسی، ئانترۆپۆلۆجی.
لەم ماڵپەڕانەوە بە داشکاندنی 20 ٪ 
ئەم کتێبە لە 15ی رەزبەر (مانگی ١٠ی 2024)وە لە کتێبخانە و  کتێبفرۆشەکانی جیهاندا بڵاوکراوەتەوە و لە(مانگی نۆ) شەوە دەتوانرێت بە داشکانی 20 ٪ لە ژمارەیەکی زۆر لە ماڵپەڕەکانەوە داوابکرێت بە سێ فۆرمی جیاواز دەست دەکەوێت. نووسەر ئەم کۆدەت پێ دەبەخشێت بۆئەوەی داشکاندنی کاتی لە 20 ٪ دەست کەوێت.

کۆدی داشکاندن EFLY03
لە ماڵپەڕی وەشێنەرەکە هەرزانترە هەتا بازارەکانی دیکە:
https://www.indigo.ca/en-ca/books/kaziwa-salih/
https://www.amazon.ca/Genocide-Culture-Cultural-Engineering-Religious/dp/1032312580
https://peters.co.uk/book-page/97810