تائێستا کە 32 ساڵ تێدەپەڕێت بەسەر کۆڕەوی ملیۆنیی خەڵکی کوردستاندا، قسەکردن لەسەر ئەو رووداوە تەنها لە سۆنگەی سۆزەوە بووە تا ئەوەی هەڵسەنگاندنێکی سیاسی، نەتەوەیی، کۆمەڵایەتی بۆ بکرێت و سەرجەم لایەنە پۆزەتیڤ و نێگەتیڤەکانی شی بکرێتەوە و ئەو رووداوە وەک وەرچەرخانێک لە خەباتی سیاسیدا لەسەر ئاستی کوردستان و لەسەر ئاستی ناوچەکە و جیهانیش شیبکرێتەوە.
ئەگەر کۆڕەو لە پانتاییەکی جوگرافیی دابڕاوی ئەوکاتی باشووری کوردستاندا وەک رووداو و مەینەتییەکی میللی گەلی کوردستان شرۆڤەی بۆ بکرێت، هیچ لەو راستییە ناگۆڕێت کە رووداوەکە چەندە ترس بووە لە وەحشیگەریی رژێمێکی وەک بەعس کە پێشینەی ئەنفال و کیمیاباران و قەتڵ و عام و سەرکوتکردنی راپەڕینی شارەکانی باشووری عیراقی هەبووە، هێندەش پەیامێکی رەتکردنەوەی دووبارەی ژێردەستەیی بووە لەلایەن گەلی کوردستانەوە بۆئەوەی دوای تەنها 25 رۆژ لە ئازادیی دوای 5/3/1991، جارێکی تر بکەونەوە ناو هەمان بازنەی ترس و تۆقاندن و ملکەچی.
تائێستاش خوێندنەوەیەک بۆ ئەو لایەنەی رووداوەکە لەسەر ئاستی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی نەکراوە بەو جۆرەی کە ئەگەرچی پێشتر رەوی بەکۆمەڵ لە ناوچەی جیاجیای کوردستان یان وڵاتانی ناوچەکە و جیهان روویدابێت، بەڵام لە ناوچەیەکی بەرتەسکدا بووە و ئەنجامی ئەوتۆی لێ نەکەوتۆتەوە کە کۆی کۆمەڵی نێودەوڵەتی و رای گشتیی جیهان بهێنێتە سەر خەت. بۆیە دەشێت کۆڕەوی 1991ی خەڵکی کوردستان بە وەرچەرخانێک و داهێنانی مۆدێلێک لە رەتکردنەوەی دیکتاتۆریی و سەرکوت پێناسە بکەین بەجۆرێک کە لەگەڵ سەرهەڵدانی سیستمی نوێی جیهانی دوای جەنگی دووەمی کەنداو و لاوازبوونی بلۆکی خۆرهەڵات و پەرەسەندنی بلۆکی خۆرئاوا بە سەرکردایەتی ئەمریکا و زلهێزە خۆرئاواییەکانی هاوپەیمانی ئەو شێوازە لە خەباتی میللی لە زۆر شوێنی دیکە دووبارە بۆوە و بەوەش رای گشتی و میدیاکانی جیهان بە رەسمی و ناڕەسمی و ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵاتەوە لە جیهاندا ناچار کرد چیتر بە پاساوی سەروەریی نیشتمانیی وڵاتان و دەستوەرنەدان لە کاروباری ناوخۆیی وڵاتانی دیکە چاو لە دڕندایەتی و جینۆسایدی گەلانی ستەمدیدە نەپۆشن و رۆڵ ببینن لە چارەسەرکردن یان لانیکەم هێورکردنەوە و کەمکردنەوەی مەینەتیی خەڵکی مەدەنی کە دەبنە قوربانیی ململانێ سیاسییەکان.
دۆسێی ئەمجارەمان تەرخان کرد بۆ شرۆڤەکردنی هەموو لایەنەکانی کۆڕەوی ساڵی 1991 و رووداوەکانی ئەو سەروبەندە لەسەر ئاستی ناوخۆیی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتی و لێکەوتەکانی دواتری.
دۆسێ
ئامادەکردنی: جەمال ئارێز
کۆڕەوی ملیۆنیی خەڵکی کوردستان ئەگەرچی یەکێکە لە لێکەوتەکانی شکستی راپەڕینی 1991، بەڵام بۆخۆی وەک رووداوێکی سەربەخۆش دەهێنێت لە چەند روویەکەوە شرۆڤەی بکەین و لایەنە سیاسی و ئابووریی و کۆمەڵایەتی و دەروونییەکەشی هەڵبسەنگێنین کە پێمانوایە زۆر لایەنی ئەو رووداوە گەورەیە وەک پێویست قسەی لەسەر نەکراوە یاخود بەهۆی رووداوەکانی دواترەوە چوونەتە خانەی فەرامۆشکردن و بیرچوونەوەوە.
هۆکاری کۆڕەو
بەرلە کۆڕەوی 1991، لە مێژووی بزووتنەوەی رزگاریخوازیی گەلی کوردستاندا زۆرجار ئەو ناوچانەی رووبەڕووی هێرش و پەلاماری سەربازیی بوونەتەوە، خەڵکە مەدەنییەکە ناچاری رەوو بەجێهێشتنی کاتی ناوچەکانیان بوون بۆ پاراستنی گیانیان لە رقی تۆڵەی هێزە داگیرکەر و سوپای رژێمە یەک لەدوایەکەکانی عیراق، نموونەی ئەوەش هەر لە سەردەمی حکومەتەکەی مەلیک مەحمودەوە تا سەردەمی شۆڕشی نوێ لە چەندین ناوچە رەوی بە کۆمەڵ روویداوە، بەتایبەتیش لەو کاتانەی کە هێزی پێشمەرگە لە ناوچەیەک لە ناوچەکاندا تووشی شکستی سەربازیی بوون و ناچاربوون پاشەکشە بکەن، ئیتر خەڵکە مەدەنییەکەش لە ترسی تۆڵەی سوپا و هێزەکان ناوچەکەیان بۆ ماوەیەک چۆڵکردووە و لەگەڵ هێوردبوونەوەی دۆخەکاندا گەڕاونەتەوە سەر ماڵ و حاڵی خۆیان.
دیمەنێک لە مەینەتییەکانی رۆژانی کۆڕەوی 1991
مانەوە و باجدان
هەرچەندە هەموو رژێمەکان بۆ قەرەبووکردنەوەی ئەو زیانانەی لە جەنگی رووبەڕوودا لەگەڵ پێشمەرگە رقی خۆیان بە خەڵکە مەدەنی و بێ دیفاعەکە رشتووە و ئەو خەڵکە مەدەنییانەی کە لەناوچەی شەڕەکاندا دواتر ماونەتەوە، باجی ئەو مانەوەیەیان داوە، چ بە ئەشکەنجەدان و سوکایەتی پێکردن و دەستگیرکردن، تا دەگاتە گوللەباران کردن، بەڵام لە سەردەمی رژێمی بەعسی رووخاودا و بەتایبەتی لەدوای ساڵی 1985-ەوە هاوکێشەکە گۆڕانکاریی زۆر نێگەتیڤی بەسەرداهات و سەرەتاکانی کۆمەڵکوژیی دەرکەوت کە لەلایەک لەدوای هەموو شکستێکی سەربازیی رژێم لە ناوچەیەکی دیاریکرداودا خەڵکە مەدەنییەکەش لە ناوچە ئازادکراوەکاندا دەکرانە ئامانج و وەک ئامانجێکی سەربازیی رووت مامەڵەیان لەگەڵدا دەکراو ئەگەر هێزی پێشمەرگەش تووشی شکست و پاشەکشە ببوونایە، ئەوا گوندەکە یان ناوچەکە لەگەڵ زەویدا تەخت دەکراو ناوچەکە وەک ناوچەی قەدەغەکراو مامەڵەی لەگەڵ دەکرا و دانیشتوانەکەی بە گوێرەی مەزاجی فەرماندە سەربازییەکان مامەڵەیان لەگەڵدا دەکرا، جا یان دەبرانە ناو ئۆردوگا زۆرەملێکانەوە، یان نەفی دەکران بۆ ناوچەکانی باشوور و ناوەڕاستی عیراق و گەنجەکانیشیان بە یاساکانی مەجلیسی قیادەی سەورەی هەڵوەشاوە وەک پێشمەرگە (یاخیبوو لە دەسەڵاتی نیشتمانی!) مامەڵەیان لەگەڵدا دەکرا کە زۆرجار تا رادەی گوللەبارانکردن و کۆمەڵکوژی سەری دەکێشا.
شاڵاوەکانی ئەنفال و کیمیاباران
ئەم شێوازە لە مامەڵەکردنی رژێم و هێزە سەربازیی و ئەمنییەکانی ئەگەرچی لە سەرەتاوە وەک مەزاجی فەرماندەکانی سوپا پیادە دەکرا و لە هەموو ناوچەکاندا وەک یەک نەبوو، بەڵام لەگەڵ دەستپێکردنی قۆناغە جیاجیاکانی شاڵاوەکانی ئەنفالدا شێوازێکی سیستماتیکی وەرگرت و بووە بڕیاری رەسمی لەسەر ئاستی دەوڵەتەکەی بەعس و بە بڕیارێکی (مەجلیسی قیادەی سەورە) کە بە سەرەتای ئامادەکاریی بۆ ئەنفال پێناسە دەکرێت، بڕیاردرا هەموو ئەو ناوچانەی کە لە دەرەوەی دەسەڵاتی حکومەتدایە، لە دوای حوزەیرانی 1987-ەوە وەک ناوچەی قەدەغەی سەربازیی مامەڵەیان لەگەڵدا دەکرێت و خەڵکە مەدەنییەکەشی وەک ئامانجی سەربازیی و (یاخیبوو لە دەسەڵاتی نیشتمانی!) مامەڵەیان لەگەڵدا دەکرێت.
گەلێک بە تێکڕا دووبارە ژێردەستەییان رەتکردەوە
کۆڕەوی ئەنفالەکان
لە شوبات و ئازاری 1988-ەوە جۆرێک لە کۆڕەو تاقیکرایەوە، ئەوێ دەمێ بەتایبەتی لە قۆناغی ئەنفالی یەکەم و دووەمدا کە سنووری دۆڵی جافایەتی و دۆڵەڕووت و ماوەت و شارباژێڕ و مەرگە و قەرەداغی گرتەوە، بەهۆی هەڵکەوتەی جوگرافییەوە، بەشێکی زۆر لە خەڵکە مەدەنییەکە لەگەڵ توندبوونەوەی هێرش و پەلامارەکاندا بەرەو سنوورەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران رۆیشتن و ئەوانەش کە توانییان خۆیان دەربازبکەن بەرەو ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی رژێم یان لە رێگاوبانەکان یاخود دواتر لە مەنعی تەجەولی رۆژی 30/4/1988 دا لەناو شاری سلێمانیدا دەستگیرکران و بەرەو باشووری عیراق بران و بەشێکی زۆریان لە 18 ساڵ تا 70 ساڵ یان گوللەباران کران، یان هەر لە گۆڕە بەکۆمەڵەکاندا زیندە بەچاڵ کران.
لە قۆناغەکانی تری ئەنفالدا ( 3 و 4 و 5 و 6 و7) دا کە ناوچەکانی قووڵایی گەرمیان و دەشتی سوورقاوشان و کۆیە و ئاغجەلەر و شوان و بالیسان و دۆڵی شێخ وەسان-ی گرتەوە، زۆربەی خەڵکە مەدەنییەکە بەو پێودانگە مامەڵەیان لەگەڵدا کرا و بەر شاڵاوەکانی ئەنفال کەوتن و لەو ناوچانەش جگە لەوانەی پیشتر دەربازببوون، هەموو ئەوانەی تر کەوتنە بەر هەڵمەتی سوپا و هێزە ئەمنییەکان و ئەنفالکران، بەڵام لە سنووری بادینان و لە قۆناغی هەشتەمی ئەنفالدا بەشێکی زۆری خەڵکە مەدەنییەکە توانیان دەربازی باکووری کوردستان و کەمپەکانی تورکیا ببن.
گوشارەکان و بڕیاری 736 و 737
هەرچەندە ئەو کۆڕەوەی بادینان تا رادەیەک توانی میدیا و رای گشتی جیهان بووروژێنێت، بەڵام پشتیوانیی زلهێزەکانی جیهان لەو سەردەمەدا لە رژێمی عیراق، وەک پێویست رێگەیان بە میدیاکانیان نەدا هاوشێوەی کۆڕەوی 1991 ئەو تاوانە دژە مرۆییانەی رژێم زەق بکرێتەوە، ئەگەرچی لە کەناڵە دیپلۆماسییە نهێنییەکان و رێکخراوە مرۆییە نێودەوڵەتییەکانی وەک هیومان رایتس وۆچ و رێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتییەوە گوشارێکی زۆر خرایە سەر رژێم بۆ هێوردکردنەوەی دۆخەکە، ئەو گوشارانەش توانییان کاریگەرییەک دروست بکەن و بەهۆیەوە رژێم بڕیارەکانی 736 و 737 ی (مەجلیسی قیادەی سەورە)ی دەرکرد کە بەهۆیەوە لێبووردنی گشتی بۆ پێشمەرگە و سەربازی هەڵاتوو و ئەو هاووڵاتییە مەدەنییە کوردانە دەرچوو کە لەناوەوە و دەرەوەی عیراقن و هەروەها لێبوردن بۆ هەموو زیندانیانی سیاسیی کورد دەرچوو، هەرچەندە زۆرێک لەوانەی لە شاڵاوەکانی پێشووی ئەنفالدا دەستبەسەرکرابوون و گواسترابوونەوە بۆ باشوور و ناوەڕاستی عیراق، کۆمەڵکوژ کرابوون.
کیمیابارانی هەڵەبجە و سێوسێنانیش هەر لە چوارچێوەی ئەو بڕیارەی پێشتردا کران کە هەموو ناوچەیەکی دەرەوەی دەسەڵاتی رژێم وەک ناوچەی قەدەغەکراوی سەربازیی مامەڵەی لەگەڵدا دەکرا.
کۆڕەو عەشق بوو بۆ ئازادی، یان ترس؟
کۆڕەوی 1991 جیاواز لەو رەوە بە کۆمەڵانەی پێشووتر کە لە ناوچە جیاجیاکاندا روویانداوە، لەڕووی هەلومەرجی خۆیی و بابەتییەوە و لەسەر ئاستی ناوخۆیی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتیش جیاواز بوو و سێ رەهەندی هەبوو:
رەهەندی یەکەم رەهەندی ترس بوو، بەو پێیەی هێزەکانی رژێمی بەعس لە دامرکاندنەوەی راپەڕینی شارەکانی باشووری عیراقدا دڵڕەقترین سەرکردە سیاسییەکانی بەعسی کردە سەرپەرشتیار و بەرپرسی میحوەرەکانی باشوور و ناوەڕاست بۆ گرتنەوەی شار و ناوچەکان لە نموونەی (عەلی حەسەن مەجید، عیزەت ئیبراهیم، حسێن کامیل، تەها جەزراوی، محەمەد حەمزە زوبەیدی، قوسەی کوڕە بچووکی سەدام، تاهیر تۆفیق ئەلعانی، مزبان خزر هادی و سابیر ئەلدوری) کە ئەمانە لە ئەنجامی متمانە نەمانی سەدامەوە بە فەرماندە سەربازییەکانی سوپاوە لەلایەن خودی سەدامەوە کرانە سەرپەرشتیاری قەتڵوعامی خەڵکی مەدەنی و راپەڕیوی باشوور، بۆیە ئەو شێوازە دڕندانەیەی سەرکوتکردنی خەڵکی باشوور کە تا داگیرکردنەوەی شاری کەرکوک و تەنانەت ناوچەکانی گەرمیان و گەرمەسێریشی تەنییەوە، ترسێکی زۆری لای خەڵکی کوردستان دروستکرد کە ئامادەبوون هەموو ماڵ و سەروەت و سامانی خۆیان بەجێ بهێڵن لە پێناوی پاراستنی گیانیاندا.
رەهەندی دووەم لایەنی ئازایەتی بوو لەوەی کە ئامادەن مردن هەڵبژێرن نەک جارێکی تر بکەونەوە ژێر دەسەڵاتی بەعسییەکانەوە و بۆ ئەوەش ئەگەرچی زۆربەی شار و ناوچەکان لەلایەن رژێمەوە کۆنترۆڵ کرایەوە، بەڵام لە هەندێک ناوچە بەرگریی زۆر ئازایانە و جوامێرانە کرا و نەک هەر هێرشەکان لە شوێنێکدا وەستێنران، بەڵکو هێرشی پێچەوانەش دەستیپێکرد، بەجۆرێک ورە درایەوە بەو کەسانەش کە گەیشتبوونە سنوورەکان و بەشێکی زۆر لەوانە دوای پەیداکردنی نوایەک بۆ منداڵ و کەسوکاریان پەلەیان بوو لە گەڕانەوە بۆ بەشداریی لە نەبەردی بەرگریی بەتایبەتی لە ناوچەکانی وەک (چیای ئەزمڕ و بیتوێن، شارەزوور) لە سنووری سلێمانی و (کۆڕی و شەقڵاوە) لە سنووری هەولێر، بەرگریی هێزی پێشمەرگە و خەڵکی راپەڕیو لەو ناوچانە توانی نەک هێرشەکان رابگرێت، بەڵکو رژێمی ناچارکرد سیاسەتی خۆی بگۆڕێت و شێوازی زەبرو زەنگەکەی بگۆڕێت بۆ هێورکردنەوە و بانگەوازی لێبوردن لەوانەی دەگەڕێنەوە ماڵوحاڵی خۆیان.
رەهەندی سێیەمیش بریتیبوو لە ویستی ئازادی و رەتکردنەوەی ژێردەستەیی. 25 رۆژی ژیانی ئازادیی خەڵک لە (5 تا30 / 3 / 1991، بووە هۆکارێک بۆ ئەوەی خەڵکی کوردستان جارێکی تر ژێردەستەیی و سەرکوتکاریی قبووڵ نەکەن، چونکە سەرەڕای کەمێک هێوربوونەوەی دۆخەکە و سەرکەوتنی هێزی پێشمەرگە لە مەترێزەکانی بەرگریی بەتایبەتی لە هەردوو چیای ئەزمڕ و کۆڕێ و دەرچوونی بڕیاری 688 ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی و دابینکردنی ناوچەی ئارام لە سەرووی هێڵی 36ەوە و دەستپێکردنی گفتوگۆ و دانوستانی نێوان بەرەی کوردستانی و رژێم، بەڵام زۆرێک لە خێزانەکان یان نەگەڕانەوە بۆ ناوچەکانی ژێر دەستی رژێم تا ئەوکاتەی لە ئەنجامی گوشاری راپەڕینی سێیەمدا لە (7 تا 12 ی 10 ی 1991) رژێم ناچاربوو هەموو هێزەکانی لە باشووری کوردستان (جگە لە کەرکوک و ناوچە دابڕێنراوەکان) بکشێنێتەوە.
یەکێک لەو دیمەنانەی کە میدیا و رای گشتیی جیهانی ورووژاند
دۆخی بابەتی و خۆیی کۆڕەو
ئەو رەهەندانەی کە ئاماژەمان پێدا بۆ هۆکارەکانی کۆڕەوی ملیۆنی (1991) هەر بە تەنها دۆخی خۆیی و ناوخۆیی کۆڕەو بوون، بەڵام هۆکارێکی تر هەیە کە دەهێنێت هەڵوێستەی جدیی لەسەر بکرێت، ئەویش دۆخی بابەتیی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی بوو.
وەک لە سەرەتاوە ئاماژەمان پێکردبوو لە سەروبەندی قۆناغەکانی ئەنفالدا کاتێک خەڵکی دەربازبوو لەو شاڵاوانە دەگەیشتنە وڵاتانی دەوربەر، بەتایبەتی ئێران، میدیاکانی جیهان گرنگییەکی ئەوتۆیان پێ نەدەدا بەهۆی ئەوەی زۆربەی وڵاتانی خۆرئاوا و خۆرهەڵات و ئیقلیمیش زیاتر هاوسۆزبوون لەگەڵ رژێمی عیراقدا لە جەنگەکەیدا لەگەڵ ئێران، جگە لەوەش بەرژەوەندییە سەربازیی و ئەمنی و ئابووریی و سیاسییەکانیان وای دەخواست چاو لە تاوانەکانی رژێم بپۆشن، بەڵام لە سەردەمی کۆڕەوی 1991دا بە پێچەوانەوە زۆربەی جیهان بەهۆی جەنگی داگیرکردنی کوێتەوە چووبوونە بەرەی دژبە رژێمی بەعسەوە، بۆیە دەست و دەمی میدیا و رێکخراوە نێودەوڵەتییە رەسمی و (N.G.O) کانیشیان واڵاکردبوو تا زیاتر فۆکس بخەنە سەر تاوانەکانی رژێم و زۆرێک لەو وڵاتانەش کە پێشتر بەرژەوەندیی سیاسی و ئابووریی لە گەڵ رژێمدا پێکەوەی دەبەستنەوە، بەهۆی سزاکانی سەر عیراقەوە بەشوێن ئەڵتەرناتیڤدا وێڵ بوون بۆ قەرەبووکردنەوەی ئەو زیانانەی لە ئەنجامی گەمارۆ ئابووریی و سیاسییەکانی سەر عیراقەوە بەریان دەکەوێت، بۆیە لەهەوڵی بەدەستهێنانی پشکێکدا بوون لە کێکی سەرکەوتنی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی بەسەرۆکایەتی ئەمریکا بەسەر عیراقدا، هەر ئەو وەرچەرخانەش لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا بووە مایەی لاکردنەوە لە مەینەتییەکانی گەلی کوردستان لە باشوور و دەرکردنی بڕیاری 688ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی کە ئەو بڕیارە ئاڵوگۆڕێکی گەورەی لە هاوکێشە جیهانییەکاندا بەشوێن خۆیدا هێنا و کۆتایی بە سەرکوتکردنی زۆرێک لە گەلانی جیهان هێنا بە پاساوی دەستەواژەی سواوی (دەستوەرنەدان لە کاروباری وڵاتان و سەروەریی و سیادەی نیشتمانیی) بۆیە ئەو دیاردەی کۆڕەوە لە وڵاتانی یۆگۆسلاڤیای هەڵوەشاوە و رواندا و دواتر لە کۆسۆڤۆ و...هتد دووبارە بۆوە و لەو شوێنانەش کۆمەڵی نێودەوڵەتی و میدیاکان و رای گشتی هێنایە سەر خەت بۆ دۆزینەوەی چارەسەر.
بۆشایی ئیداری و هەڵبژاردن
کۆڕەو کە بووە مایەی راپەڕینی سێیەم و ناچارکردنی رژێمی سەدام لە کشانەوە لە کوردستان و هاوکات کێشانەوەی دامودەزگا ئیدارییەکانی خۆی لە کوردستان و بڕینی هەموو پەیوەندییەک لەگەڵ هەرێم چەندە لایەنی باشی هەبوو، بەڵام لە رووی ئایندەییەوە بەشێوەیەکی باش ئامادەسازیی نەکرابوو کە ئاخۆ دوای ئەو کشانەوە و کێشانەوەی ئیدارەیە، چارەنووسی بژێوی و ئیدارەدانی کۆمەڵگە بەکوێ دەگات، بۆیە ئەو دۆخە جۆرێک لە ناسەقامگیریی دروستکرد و ئەگەر تەبایی و یەکڕیزیی ئەوکاتی هێزە سیاسییەکان و تینوێتی خەڵک نەبوایە بۆ ئازادیی و سەربەستی، زۆر سەختتر دۆخەکە دەگوزەرا، بەوپێیەی ئیدارەی ئەو ناوچانە کەوتە دەستی بەرەی کوردستانی کە بریتی بوو لە پێنج هێزی سیاسیی خاوەن هێزی چەکدار و تەنیا سەرچاوەی ئیدارەدانی سێ پارێزگاش گومرگی باری قاچاخ و هاوکاریی و دەستگیرۆیی رێکخراوە خێرخوازییە جیهانی و ئیقلیمییەکان بوو. ئەو دۆخە ماوەیەکی زۆری خایاند، بەڵام بە بڕیاردان لەسەر هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانیی کوردستان (پەرلەمان) و دامەزراندنی حکومەتی هەرێمی کوردستان و دروستکردنەوەی دامودەزگا رەسمییەکان بەشێک لەو مەینەتییانە کۆتاییان هات، ئەگەرچی لەڕووی ئابوورییەوە دۆخەکە هەر مەحکوم بوو بە دۆخی گشتیی عیراق و گەمارۆ ئابوورییەکان، بەڵام تا رادەیەک توانرا بەهۆی ئەو تەبایی و یەکڕیزییەی کە هەبوو لە ناوماڵی کورد و نەبوونی جیاوازیی گەورەی چینایەتی لە ناو کۆمەڵگەدا دۆخەکە تارادەیەک کۆنترۆڵ بکرێت.
کۆڕەو و لێکەوتە دوورمەوداکانی
ئەگەرچی لەڕووی سیاسی و سەربازییەوە خوێندنەوە بۆ دۆخی کورد وەک گەل و کوردستان وەک خاک بکەین، دەستکەوتی گەورەی لێوە بەدیهات کە گرنگترینیان ئازادبوون بوو لە مەینەتییەکانی ژێر دەسەڵاتی بەعس و گەڕانەوەی خەڵک بوو بۆ ئەو گوند و ناوچانەی لە ساڵی 1978 –ەوە تا ساڵی 1989 جگە لە سەنتەری پارێزگاکان زۆربەیان ببوونە ناوچەی قەدەغەکراو، بۆ نموونە لە پارێزگایەکی وەک سلێمانیدا هەریەک لە قەزاکانی پێنجوێن، هەڵەبجە، چوارتا، قەڵادزێ و ناحیەکانی سیروان، سەید سادق، تەوێڵە، خورماڵ، بیارە، ناڵپارێز، قەڵاچوالان، ماوەت، سورداش، بنگرد، سەنگەسەر، ژاراوە و... هتد بەهەموو گوندەکانی سنووری ئەو قەزاو ناحیانەوە ناوچەی قەدەغەکراو بوون، هەرچی پارێزگاکانی هەولێر و دهۆکیشە بەهەمان شێوە چەندین ناوچەیان کرابووە ناوچەی سەربازیی، بۆیە گەڕانەوەی خەڵک بۆ ناوچەکانی خۆیان لایەنێکی ئەرێنی بوو کە بۆ ئەو دۆخە ئابوورییە نالەبارە توانیی تاڕادەیەک پارسەنگی نەبوونی و گەمارۆکان بداتەوە.
بەڵام دیاردەیەکی خراپ کە کاتی خۆی سەرۆک مام جەلال-ی رەحمەتی ناوی لێنا دیاردەی (ئاڕ ئاڕ) کە مەبەستی دیاردەی راوڕووت و کەرەستە ئاودیوکردن بوو بۆ دەرەوەی کوردستان و بەو هۆیەشەوە سەرەتاکانی دیاردەی گەندەڵی سەریهەڵدا.
جگەلەوەش بەشێک لەو خەڵکەی ئاوارە ببوون بەهۆی هاوکارییە مرۆییەکانی رێکخراوەکانەوە کەوتبوونە بازرگانیکردن بەو هاوکارییانەوە کە بریتیبوون لە مادە خۆراکییە پێویستەکان و جلوبەرگ و پێخەف و تەنانەت هەندێک لە خەڵک لەڕووی دەروونییەوە بەجۆرێک شکۆی خۆیان لەدەستدابوو کە خێزان و منداڵەکانیان بردبۆوە شارەکانیش، بەڵام مانگانە کەپرێکیان ئاوەدان دەکردەوە لە ناوچەیەک و خۆیان ناونووس دەکرد بۆ وەگرتنی هاوکاری کە لەو سەردەمەدا بە (کەپرە برنجە) ناوی دەرکردبوو.
هێزی ئاڕ ئاڕ و وەرگرتنی شیرینی
لەدوای هێوربوونەوەی دۆخەکەوە و بەرلە دروستکردنەوەی دامودەزگا ئیدارییەکان لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە، خەڵکانێک بەناوی لایەنداریی بۆ حزبەکانەوە کەوتنە دروستکردنی هێزی چەکدار و بەناوی بازگە و پاراستنی ئەمنییەتەوە پارێزگارییان لەو کەسانە دەکرد کە بەناوی رۆیشتن بۆ سنوورەکان گوایە بۆ هێنانی ئازوقە، ئۆتۆمبێل و شۆفڵ و کەرەستەی دزراوی دامودەزگاکانیان بە پارەی زۆر ئاودیوی ئێران دەکرد و لەبەرامبەر ئەو پارێزگارییەدا بڕێک شیرینیان وەردەگرت و ئیدارەی خۆیان و چەکدارەکانیان پێ دەدا کە ئەو دوو دیاردەیە سەرەتایەکی خراپبوون بۆ چەکەرەکردنی تۆوی گەندەڵی و هەڵتۆقینی کۆمەڵێک دەوڵەمەندی لەناکاو و رووتاندنەوەی هەرێمەکە لە پێداویستییە گرنگەکانی ئاوەدانکردنەوە و گەشەپێدان، کە دیارترینیان بەتاڵانبردنی کەرەستەکانی بەنداوی بێخمە بوو لە سنووری نێوان سۆران و بادینان کە بە ملیاران دۆلاری کاتی خۆی مەزەندە دەکرا و ئێستا دەردەکەوێت بەو تاڵانکارییە چ گورزێک لە سامانی ئاویی هەرێم کەوتووە بەتایبەتی لەم سەردەمەدا کە جیهان بەگشتی و هەرێمی کوردستان و عیراق و ناوچەکە بەتاتبەتی بەهۆی گۆڕانی کەشوهەواوە تووشی چ کارەساتێکی ژینگەیی بوونەتەوە.
بەردەوامی پێدان لەژێر پەردەی یاساییدا
بۆیەش دەڵێین ئەوە سەرەتاکانی چەکەرەکردنی گەندەڵی بوو، چونکە هیچ لایەنێک ئامادە نەبوو سزای بەرپرس و کادر و چەکدارەکانی خۆی بدات لەبەر ململانێی حزبی، ئەوەش بووە هۆی روو شکانی بەشێک لە خەڵک و سڵنەکردنەوە لە راوڕووت و تاڵانی. ئەم هەڵتۆقینە لە ناکاوەی بەشێک لە خەڵک وایکرد، بەشێکی تر لە خەڵک لەوانەی لە راپەڕین و کۆڕەوو دواتردا لە گەندەڵی و تاڵانییەوە تێوە نەگلابوون، لە سەردەمی پڕۆسەی ئازادیی عیراقدا ئەو شێوازەیان لە خۆ دەوڵەمەندکردن تاقیکردەوە بە رێگای جیاجیا، ئەوەش جیاوازیی چینایەتی تۆختر کردەوە و تا رادەیەک چینی مامناوەندی لە کۆمەڵگەی کوردەواریدا نەهێشت، کە بەداخەوە تا ئێستاش ئەم دیاردەیە لە پەرەسەندندایە و نە بەمیدیا و نە بە یاسا بەرکارەکان نەتوانراوە وەک پێویست بەری پێ بگیرێت و بگرە زۆرێک لەوانەی ئالوودەی گەندەڵی بوون، بەشوێن دۆزینەوەی گەمەی یاساییەوەن بۆ شەرعییەتدان بە گەندەڵی و تاڵانی تا بتوانن بەردەوام بن و خۆشیان لە لێپێچینەوەی یاسایی قوتار بکەن.
لە کۆڕەودا چەندین منداڵ و پەککەوتە لە بەر سەرما بوونە قوربانی و دەیان منداڵیش لە باوانیان دابڕان کە تائێستا هەندێکیان چارەنووسیان نادیارە
