هێز و هەژموونی سیاسی لە سەدەی بیست و یەكدا

جەنگی ئۆكرانیا و روسیا وەك نموونە

(1-2)

بەرایی
رۆژ و ساتەكانی جەنگی نێوان روسیا و ئۆكرانیا، بەرەو زیاتر هەڵدەكشێن و سزا و هەوڵەكانی خۆرئاواش بۆ هەڵاوێردن و كەنارگیركردنی روسیای فیدراڵیش زیاتر و زۆرتر دەبن. بەشێوەیەك، كە لە مێژووی سەدەی بیست ویەكدا، هیچ وڵات و حكومەتێك بەشێوەی حكومەتەكەی پوتین و سزای ئابووریی و هەمەلایەنەی نەخراوەتە سەر. خاڵی جیاكەرەوەی ئەو سزایانەش، ئەوەیە كە وڵاتانی خۆرئاوا و ئەمریكا بە تایبەتی، سزای ئابووریی  و قورسیان خستۆتە سەر وڵاتێكی ئەندامی هەمیشەیی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی، كە لە بنچینەدا بە پێی بنەمای دروستبوونی ئەو ئەنجومەنە، رۆڵیان هەیە و پێشتریش هەیانبووە، لە سەپاندنی سزای ئابووریی و هەمەلایەنە بەسەر وڵاتانی ناكۆك  یان هەر وڵاتێك، كە بەهۆی بارودۆخێكی تایبەتی و گشتیەوە، لەلایەن رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەنجومەنی ئاسایشەوە ئەو جۆرە سزایانەیان بەسەردا سەپێنراوە.
جەنگی نێوان ئۆکرانیا و روسیا، (پێوەر - Norm) ێكە، لە شێوازی مامەڵە و جۆری ململانێ و ناكۆكی سیاسی لەگەڵ ئەو شێوازە باوەی ئەمڕۆ لە پەیوەندییە نێودەوڵەتیەكاندا پەیڕەو دەكرێ، كە بریتیە لە هاوسەنگی هێز لەسەر بنەمای پاراستنی بەرژەوەندییە هاوبەشەكان و چارەسەركردنی ناكۆكی و كێشەكان بەڕێگەی دیپلۆماسی.

داڕشتنەوەی پڕەنسیپە نێودەوڵەتییەكان
هەموو جەنگ و شەڕێك، ئەگەر بۆ ماوەی تەنها چەند كاتژمێرێكیش درێژەبكێشێ، بێگومان لێكەوتە و ئەگەرەكانی لە دوای كۆتاییهاتن و خامۆشبوونی، زیاتر دەردەكەون و لەوانەشە بە ئازارتر و كاریگەرتر بن. بۆیە ئەم جەنگەش، نەك گۆڕانكاری لە هاوسەنگی هێز و زمانی دیپلۆماسی دروست دەكات، بەڵكو كۆمەڵێك كێشە و پرسی دیكە دەهێنێتە ناو فەرهەنگی سیاسی و دەبێتە هۆی دەركەوتنی كاراكتەری ئیقلیمی تازە و لەوانەشە جۆرێك لە بێباكی - لامبالاە - Indifference ) بێنێتە ئاراوە، كە دواجار سەربكێشێ بۆ دووبارە داڕشتنەوەی پڕەنسیپە نێودەوڵەتییەكان و پەیكەری ئەنجومەنی ئاسایش و رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان.

هێز و سیاسەت
لە بنەڕەتدا هێز بۆ خۆی ئامڕازێكە، نەك ئامانج. ئامڕازێك بۆ بەدەستهێنانی ئامانجگەلێكی دیكە، لە رێی هەژموون و كاریگەری، كە لە دەرەنجامی پیادەكردنی هێزەوە بەدەست دێت. زۆرینەی لێكۆڵینەوە خۆرئاواییەكان، ئامانجەكانی هێز لە یەك ئامانجدا كۆدەكەنەوە: بەدیهێنانی بەرژەوەندیی نەتەوەیی، كە دەكرێ لێرەدا پاراستن و ئاسایشی نەتەوەییش بخەینە پاڵی یان بەیەكەوە ناویان بهێنین. (1) 
دەبێت لێرەدا، جیاكاری بكەین لە نێوان (توانا - Strengthو هێز - Power) دا، بەو پێیەی ، كە هێز تەنها بە واتای خاوەندارێتی سەرچاوەكانی هێز دێت، وەك توانای ئابووری، سەربازی، سامانە سروشتیەكان، دانیشتوان، و ...هتد. بەڵام توانا بە مانای گۆڕینی ئەو سەرچاوانە دێت بۆ رەگەزێكی گوشار و دانانی كاریگەری - Influence لەسەر رۆڵ و پێگەی وڵاتەكانی دیكە. (2)
سروشتی ئەم جەنگە بەشێوەیەكە، كە ناتوانرێت بەبێ هیچ یەكێك لە فاكتەرەكان و رەهەندە پێدراوەكان، سەركەوتن لە مەیدانی جەنگدا لە هیچ یەكێك لە بەرەكاندا، لەلایەن هەردوو لای شەڕكەرەوە بە دەستبهێنرێ. ئەگەر تەنها پشت بە یەكێك لە فاكتەر و تواناكان ببەستن، بە جووڵە و مانۆری سیاسی و دیپلۆماسی و پەیوەندییەكانیشەوە.  
ئەم جەنگە جگە لە رەهەندی باڵای سەربازی، كە دووەم بەهێزترین وڵاتی جیهان لەرووی سەربازییەوە، سەركێشی دەكات. ئەوا ئەم رەهەند و هێزە، بە رۆڵگێڕ و چەقی یەكلاكردنی ئامانجەكانی جەنگەکە سەیر دەكرێت. ئەو تێگەیشتنەش لە وتاری دەستپێكردنی هێرشەكانی روسیا بۆ سەر ئۆکرانیا لە 24/2/2022 لەسەر زاری سەرۆك پوتین بەر گوێمان كەوت. 

دەزگا هەواڵگرییەكانی خۆرئاوا
بەڵام هاوتەریب لەگەڵ هێز و توانای سەربازی، پێشكەوتنی تەكنۆلۆجیا و هێرشی سایبری - Cyberwarfare  و جووڵە و رەهەندی هەواڵگری گۆشەیەكی سەرەكی لە چوارچێوەی ئەم جەنگەدا گرتووە، كە لە مێژووی جەنگدا، بەشێوەی ئێستا نەبووە، بەتایبەتی هاریكاری هەواڵگری دامودەزگا هەواڵگرییەكانی ئەمریكا و هاوپەیمانی ناتۆ، كە خاوەن ئەزموون و گەنجینەیەكن لە كاری هەواڵگری و چۆنیەتی روبەڕوبوونەوەی كاری سیخوڕی دوژمن و نەیار، كە لە سەردەمی جەنگی ساردەوە، ئەو دامودەزگایانە كار لەسەر گۆشەگیركردنی توانای هەواڵگری یەكێتیی سۆڤیەتی جاران و روسیای ئێستا كردووە. لەم بارەیەوە رۆڵێكی گرنگیان گێڕاوە. 
ئەم جووڵە و بەشدارە كارایەی ئێستا ناوەندو دەزگا هەواڵگرییەكانی خۆرئاوا و بە تایبەتی ئەمریكا لە جەنگەكەدا دەیگێڕن، دەچێتە چوارچێوەی ئەو پلانە ستراتیجیە هەواڵگرییەی ئەمریكا لە ساڵی (2009) دایڕێشتووە، كە بە (كۆمەڵگەی هەواڵگری - Intelligence Community ) ناسراوە. لە ناو ئامانجەكانی ئەو كۆمەڵگە و ژینگەیەدا، هەر یەك لە وڵاتانی ( ئێران، چین، روسیا، كۆریای باكوور) هەن، كە كار دەكات لەسەر رۆڵ و كاریگەری ئەو وڵاتانە، وەك لایەنی دژبەر، نەیار، دوژمن، ركابەر، لەگەڵ دەستنیشانكردنی ویست و خاڵە لاوازەكانیان.( 3)

بۆچی روسیا جارێكی تر سنووری دراوسێی دەبەزێنێ؟
ئەمە چەندەهەمین جارە لە سەردەمی حكومڕانی پوتیندا، هێزەكانی روسیا سنووری وڵاتەكەیان دەبەزێنن و لە هەر گێمێكی ئەو پەلاماردانانە، چەندین هەرێم و ناوچەی جیاجیا لە جۆرجیا و ئەپخازیا و ئۆکرانیا داگیركراوە و خراوەتە سەر نەخشەی روسیای فیدراڵ. 
لەوانەیە خواستی پوتین بۆ زیندوكردنەوەی ئیمپراتۆریەتی قەیسەریی و یەكێتیی سۆڤیەت و هەڵكەوتی جوگرافی و جیۆپۆلەتیك رۆڵیان لەوبارەوە هەبووبێ. پانتایی رووبەر و سنووری روسیای فیدراڵ هێشتا زیاتر لە (17,075,400) كیلۆمەتر چوارگۆشەیە. بەردەوام هەوڵ دەدات هەم پارێزگاری لەو رووبەر و سنوورە بكات، هەم فراوانتری بكات. بۆ پاراستنی هەژموون و پێگەكەی دەیەوێ ناوچە یان زۆنی جیاكەرەوە ( مناطق عازلە) لەگەڵ ئەوروپا دروست بكات. بە تایبەتی لە دوای رووخانی یەكێتیی سۆڤیەتی جاران، روسیا هەست بە لە دەستدانی رووبەر و لاوازی سنوورەكەی لە دیوی خۆرئاوا ( خۆرهەڵاتی ئەوروپا- وڵاتانی بەلكان) كردووە. بۆیە هەمیشە لە ترس و نیگەرانی ئەوە دایە، كە لەم دیوەوە رووبەڕ و پانتایی سنووری و هەژمونی بەرەو كەمبوونەوە بچێ و دواجار وڵاتانی خۆرئاوا و ئەمریكا قورگی بگرن.  هەروەكو تیم مارشال نووسەری كتێبی ( بەندكراوانی جوگرافیا - ) بەروونی ئاماژە بە جوگرافیا و تۆبۆگرافیا و كاریگەری و رۆڵیان لەسەر پاراستنی وڵات و بەهێزی قەوارە و خواستی وڵاتان لە پاراستنی جیۆسیاسی خۆیان دەكاتەوە. (4)

نەخشەكانی پوتین
داگیركردنی دوورگەی كریمیا لە ساڵی (2014) و گۆڕینی دەسەڵاتی سیاسی كێیڤ رۆڵی گرنگی گێڕا لە پووكانەوەی هەژموون و  پێگەی روسیای فیدراڵ و نەخشەكانی سەرۆك پوتین لە دەستبەسەراگرتنی ئۆکرانیادا. لەلایەكی ترەوە هەوڵدانی پوتین بۆ لكاندنی هەرێم و ناوچەی كریمیا و دواتریش لۆگانیسك و دۆنتیسك بە روسیای فیدراڵ، هانی ئۆکرانیایەكانی دا، كە زیاتر لە وڵاتانی خۆرئاوا نزیك ببنەوە و هیوابڕاو بن لە بوونی پەیوەندی ئاسایی و دراوسێیەتی لەگەڵ روسیای فیدراڵ. بۆیە دواجار هەنگاویان نا بەرەو ئەندامێتی لە یەكێتیی ئەوروپا (EU) و هاوپەیمانی ناتۆ (Nato).(5)
بەمەش لە جەنگی ئۆكرانیا - روسیا، بەڕوونی دەركەوت، كە خواستی ئۆكرانیەكان بەمانەوەی وڵاتەكەیان بە سەربەخۆیی و دوور لە سێبەری روسیای فیدراڵ، زۆر زیاترە لە وانەی لایەنگری روسیا و پوتینن و دەیانەوێ لە ژێر چەتری وڵاتانی هاوپەیمان و دۆستی كریملن بمێننەوە. 
ئێستا روسیا بۆ هێشتنەوەی توانا و هەژمونی خۆی یان پاراستنی بەرژەوەندییەكانی لە ئۆكرانیا، دەیەوێ جۆرێك لە دابەشبوون و جودایی لە نێوان خۆرئاوا و خۆرهەڵاتی ئۆکرانیا دروست بكات. بەڵام پاڵپشتی خۆرئاوا و ناتۆ بۆ حكومەتی كێیڤ، وائاسان نابێ بۆ روسیا، ئەو ئامانجەی بپێكێ‌ و بە تایبەت دوای ئەو بەرگرییە جەماوەرییەی لە چەند بەرەو شارێكی ئۆكرانیا بینرا. بەڵام پوتین و روسیاش، ئامادەن درێژە بە جەنگەكە بدەن و زیانەكەشی لە ئەستۆ بگرن، تا ئەوكاتەی ئۆکرانیا یان دان دەنێن‌ بە دوورگەی كریمیا بۆ روسیا یان دەستبەرداری هەردوو هەرێمی لۆگانیسك و دۆنتیسك دەبێ. یاخود زەمانەتی ئەوە وەربگرێ، كە چیتر لەلایەن ناتۆ و خۆرئاوا سنوورەكانی خۆرئاوای روسیای فیدراڵ بەر مقەست نادرێ .

سەرچاوە: 
1- د. عبدالعزیز صقر، هێز لە بیركردنەوەی ستراتیجیدا ، وەرگێرانی: بەختیار ئەحمەد ساڵح، لە بڵاوكراوەكانی ئەكادیمیای هۆشیاری و پێگەیاندنی كادیران، زنجیرەی هۆشیاری -71، سلێمانی ، 2013، لا 41. 
2- هەمان سەرچاوەی پێشوو.
3- www://studies.aljazeera.net/ar/
4-.www.aawsat.com/ 
5-//www.rand.org/