كام كارامەیی لە بەها كۆمەڵایەتییەكاندا؟

سدیق سەعید رواندزی


كارامەیی و بەها كۆمەڵایەتییەكان، ناونیشانی بابەتێكی نوێی خوێندنە، كە لە پۆلی یەكەمی بنەڕەتی تا نۆیەمی بنەڕەتی، ماوەی چەند ساڵێكە وەك بابەتێكی نوێ لە خوێندنگاكاندا دەخوێنرێت.
 ئامانج لە دانانی ئەم بابەتە، وەك بەشێك لە میتۆدەكانی خوێندن، ئاشناكردنی خوێندكارانە بە لێهاتوویی و ئەو بەها كۆمەڵایەتی و مرۆیی و نیشتمانییانەی كە دەبێ لە سەرەتاوە منداڵان فێربكرێن، بۆئەوەی بەهاكان ببنە بەشێك لە پێگەی كەسێتی و پەروەردەییان لە داهاتوودا. 

چەمک و زاراوە بە دنیابینی گەورەوە بۆ منداڵان
لەو روانگەیەشەوە، لەو كتێبەدا چەند چەمك و زاراوەیەك خراونەتەڕوو، بۆئەوەی لە خوێندنگەکاندا بە رێنوێنی مامۆستایان، خوێندكاران فێر بكرێن. وەلێ گرفتێك كە زۆرجار ئێمە رووبەڕووی دەبینەوە ئەوەیە كە كاتێک میتۆدی بابەتێك بۆ منداڵان دادەنێین، ئەوا بەپێی دنیابینی و تێڕوانینی گەورەكان دایدەنێین، نەك ئاستی هزری و تێگەیشتنی منداڵ. 
بۆ نموونە: خوێنكاری پۆلی یەكەمی بنەڕەتی، نووسین نازانێت، پیتەكان هەمووی تا كۆتایی ساڵ ناناسێت، ئەوكات ئاشنای هەموو پیتەكان دەبێت، كەواتە چۆن دەكرێت كتێبێكی بۆ دابنێین و داوای لێ بكەین وەڵامی پرسیار بداتەوە؟ یان رستەیەكمان بۆ بنووسێت؟ وەك ئەوەی لە كارامەیی و بەها كۆمەڵایەتییەكاندا هەیە!
 ئەگەر خوێندكار پیتەكان نەزانێت، دەتوانێت وشە و رستە بنووسێت؟ بۆیە زۆر گرنگە بە هەستیارییەوە و بە رەچاوكردنی جیهانبینی و پێگەی منداڵ، بابەتێك دابنێین و دیاریبكەین. 
لەلایەكی ترەوە، كارامەیی و بەها كۆمەڵایەتییەكان، بە پێی تەمەن و تێگەیشتنی منداڵ دەگۆڕێت، دەكرێ ئێمە منداڵێكی پۆلی یەكەم فێری ژینگەپارێزی بكەین، بەڵام ئەستەمە بتوانین فێری چەمكی هاووڵاتیبوون، نیشتمانپەروەریی، چەمكی سیاسی و فیكری بكەین. 
ئەم میتۆدە بە بڕوای من وەك مامۆستایەك، كە خۆم ئەو بابەتە دەڵێمەوە، لەڕووی ناوەڕۆك و پەیامەوە میتۆدێكە لە سەرووی تێگەیشتنی خوێندكارانەوەیە. بگرە زۆرینەی مامۆستایانیش زانیارییەكی ئەوتۆیان لەبارەی شیكاریی ئەو چەمكانەوە نییە، مەگەر مامۆستایەك كە خوێنەری كتێب و پاشخانێكی گەورەی رووناکبیری و فیكری هەبێت، چونكە دەیان چەمكی سۆسیۆلۆژی، هزریی و یاسایی و سایكۆلۆژی لەو كتێبەدا هەیە و دەبێ خوێندكاران بیزانن و فێربكرێن. 

سادەکردنەوەی زمانی دەربڕین
ئەم چەمكانە، لە رووی هزریی و رووناکبیرییەوە، چەمكی ئاڵۆزن و لەگەڵ توانستی هزریی و تێگەیشتن و تەمەنی خوێندكاراندا یەكناگرنەوە و بە جۆرێك لە جۆرەكان، ئەگەر مامۆستایەك كە ئەو بابەتە دەڵێتەوە، پشت بە زانیاریی دەرەوەی كتێبەكە و پاشخانی رووناکبیریی خۆی و سادەكردنەوەی زمانی دەربڕین نەبەستێت، مەحاڵە بتوانێت خوێندكار فێری ئەو چەمكانە بكات. 
پێدەچێت ئەوانەی ئەو بابەتەیان داناوە، بیریان چووبێت كە ئەوان میتۆدی خوێندنی بابەتێكی نوێ بۆ كۆمەڵگەیەك دادەنێن كە هێشتا بە پێوەرەكانی گەشەسەندن، بە جیهانی سێیەم ناوزەد دەكرێت و منداڵ و خوێندكارەكانی كرانەوەیەكی ژیاریی و زانستی و هزریی ئەوتۆیان بە رووی دنیای دەرەوەدا نییە، كە ئەمەش گونجاو و هاوچووت نییە لەگەڵ ئاستی هزریی و رووناکبیریی خوێندكاراندا. بۆنموونە: لە كارامەیی و بەها كۆمەڵایەتییەكانی پۆلی سێیەمی بنەڕەتیدا، چەندین چەمكی وەك : ( رەشبینی، تەبایی، زاخاو، هۆش، هەڵچوون، ئاكار، سادەیی، متمانە و هەڵوێست) باسكراون و روونكردنەوەیەكی ئەوتۆیان لەبارەوە نەدراوە. 
ئەم چەمكانە، ئەوەندەی پەیوەندییان بە بواری سایكۆلۆژیاوە هەیە، هیچ پەیوەندییەكیان بە وانەوتنەوەوە نییە. گریمان با چەمكی (زاخاو) وەربگرین، ئایا چۆن دەتوانین خوێندكاران لەوە تێبگەیەنین، كە  زاخاو چییە؟ هۆش، كە درككردنێكی هزریی نابەرجەستەیە چییە؟ دڵنیام هەزاران مامۆستا هەن، لە بنەڕەتدا خۆیان نازانن ئەو چەمكانە چین و چۆن شیدەكرێنەوە؟! ئیدی نازانم چۆن دەتوانن خوێندكارێكی تەمەن نۆ ساڵ فێری زاخاو بكەن؟ چونکە  لەكتێبەكەدا، ئەگەر پێناسەیەكی ئەو چەمكانەش كرابێت، ئەوا وەك ئەوە وایە بۆ گەورەكان كرابێت، نەك منداڵان. 

پێناسەکان، زاراوەکان ئاڵۆزتر دەکەن
لە پێناسەی  سۆزدا دەڵێت: (سۆز و بەزەیی لە دەربڕینە بەرزەكانی مرۆڤن، لە رێگەی ئەمانەوە دەتوانرێت مرۆڤایەتی خۆی و پەیوەستبوونی بە چاكەكردن ببەخشێت)، یاخود لە پێناسەی  گەشبینیدا دەڵێت: (گەشبینی، هەڵچوونێكی ئەرێنی تاكە بۆ رێزگرتن لە خودی خۆی)! 
ئەرك نەبێت، بادانەرانی ئەو كتێبە پێمان بڵێن هەڵچوونی ئەرێنی چییە؟ بە راست هیچ كارامەییەك لەوەدا هەیە؟ ئەگەر ئەمە تێكدانی هزریی منداڵ و سەرلێشێواندنی نەبێت؟ ئایا ئێوە پێناسەی گەشبینی بۆ من وەك مامۆستایەك دەكەن كە هەزاران كتێبم خوێندۆتەوە، یاخود بۆ خوێندكارێك كە هێشتا نازانێت وشەیەكی كوردی بە دروستی بنووسێت؟ 
لە راستیدا، بازنەی یەكەمی بنەڕەتی پۆلی فێربوونە نەك زانین، بۆیە دەبێت كەمترین شیكاری و روونكردنەوەی تێدا بێت، بەڵكو پتر وێنە و هێڵكاری هەبێت. بۆ نموونە: قوتابیی پۆلی یەكەم نازانێت ژینگەپارێزی وەك چەمك چییە، وەلێ كاتێ وێنەیەك دەبینێت تیایدا كەسێك خاشاكێك هەڵدەگرێتەوە، ئیدی ئەو وێنەیە لە هزریدا دەچەسپێت. 
بۆیە گرنگە هەر میتۆدێكی خوێندن بۆ بازنەی یەكەمی بنەڕەتی و بەتایبەتی پۆلی یەكەم تا سێیەم دادەنرێت، رەچاوی ئاستی هزریی و گەشەسەندنی دەروونی خوێندكار بكرێت. نەك هەوڵبدەین ئاشنای بكەین بە باسێك كە رەنگە پەیوەندییەكی ئەوتۆی بە تەمەنی ئەوەوە نەبێت. 

دانانی چیرۆکەکان و  فەرامۆشکردنی وێنە
بە هەمان شێوە لە كارامەیی پۆلی دووەمی بنەڕەتیدا، باس لە توندوتیژیی جەستەیی و دەروونی دەكات،  یاخود لە بارەی بە ختەوەرییەوە دەڵێت: ( بەختەوەری بەهایەكی مرۆڤایەتییە، پێویستە هەوڵی وەدەستهێنانی بدەین) ئیدی بەبێ ئەوەی پێمان بڵێت چۆن؟ ئایا بەختەوەری تەنها بەستراوەتەوە بە تواناكانی منداڵەوە بە نموونە، یاخود پێداویستییە ژیانییەكانی؟ 
ئایا تاكێك چەند هەوڵیش بدات، دەتوانێت بەختەوەر بێت؟ بەختەوەری تەنها پەیوەندیی بە یەك لایەنی ژیانەوە هەیە؟ 
هەر لە كارامەیی  پۆلی دووەمدا، منداڵان فێری كار دەكرێن، چونكە لە لاپەڕە (42)دا چیرۆكێك هەیە، كە منداڵێكی 12 ساڵان، واز لەخوێندن دەهێنێت و دەچێت كار دەكات، چونكە باوكی لە ژیاندا نەماوە و ناچارە بژێویی دایك و خوشك و براكانی دابین بكات. 
بێگومان بەپێی جاڕنامەی مافەكانی منداڵان، هەروەها بەندەكانی مافی مرۆڤیش، قەدەغەیە منداڵان كاربكەن و هیچ رێكارێكی یاسایی و سیاسی و كۆمەڵایەتی نایانگرێتەوە، هەتا تەمەنی 18 ساڵی تەواو نەكەن، بۆیە لەژێر هەر پاساوێكدا بێت، نابێت رەوایەتی بدەین بە كاركردنی منداڵان، بەڵكو دەبێت سەرپەرشتی بكرێن و پەروەردە بكرێن و دەرفەتی خوێندن و تەواوكردنی خوێندنیان بۆ بڕەخسێنرێت. 
ئەمە ئەركی خێزانە و ئەگەر خێزان نەتوانێت، دەبێت حكومەت بیمەی كۆمەڵایەتی و ژیانێكی شایستەیان بۆ دابینبكات، کەواتە ئەركی حكومەت چییە؟ 
بەگشتی لە زۆر لایەنی دیكەدا، ئەم میتۆدەی خوێندن، كەموكورتی زۆری تێدایە و بەشێک لە مامۆستایان بە وانەیەكی ناپێویستی دەزانن. ئەگەر وەزارەتی پەروەردەش گومانی لەو بۆچوونەم هەیە، با راپرسییەك لە خوێندنگەكاندا لە بارەی گرنگیی بوونی ئەو بابەتەوە بكات، ئەوكات دەرەنجامی راپرسییەكە راستیی و ناڕاستی بۆچوونەكەی من دەردەخات.