گرفت و رێگەچارە

مەترسی تیكتۆكچی و گەعدەچییەكان

پ.د. كەریم شەریف قەرەچەتانی

6

كاك دكتۆر من توێژەرێكم لە یەكێك لە قوتابخانە بنەڕەتییەكان، هەست دەكەم خوێندكارەكانمان كێشەی زۆریان هەیە، بەڵام یەكێك لەكێشەكان دەم پیسی و جنێو فرۆشی خوێندكارەكانە، من سەرەتا  وامزانی سەرچاوەی كێشەكەیان خێزانەكانیانە، دوای ئەوەی چاوپێكەوتنم لەگەڵ دایك و باوكیان كرد دەركەوت هۆكاری سەرەكی تیك تۆك و ئەم لایڤـانەی بە ناو مۆدێل و گەعدەی هونەرمەندانە كە زۆربەیان تەنها شەڕە جنێوە، بڕوات هەبێت منداڵی پۆلی یەكی بنەڕەتییە بە هاوڕێكەی دەڵێت (... بە ... خوشك و دایكت، بەخوا یەك قسەی تر بكەیت (خوشك و دایكت ....)  یان بانگی دەكات (كوڕی ... ئەوە بۆ نایەیت) یان هاوار دەكەن و شەق لە یەكتری هەڵدەدەن، ئەمە نموونەیەكی بچووكی رەفتار و قسەكانیانە، شتی وا دەڵێن من وەك توێژەرێكی پیاو لە رووم نایە باسی بكەم، پرسیارەكەی من ئەمەیە ئایا دەكرێت بەم شێوە رێگا بە ئەو كەسە دەروون نەخۆشانە بدرێت بە ئارەزووی خۆیان چی بەسەر دەمیاندا دێت بیڵێن، ئەی چۆن ئەم منداڵ و هەرزەكارانە بپارێزین؟ چونكە ئەوان لە تەمەنێكدان كە باش و خراپی قسە و رەفتارەكانیان نازانن، تكایە رێنمایمان بكە چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەو جۆرە منداڵ و هەرزەكارانە بكەین، كە رۆژ لە دوای رۆژ  ژمارەیان لە قوتابخانەكەمان بەرەو زیادبوون دەچێت.

مرۆڤی دەروون دروست ناچێت كارێك بكات زیان بە كەسانی تر بگەیەنێت یان دژی یاسا و بەها ئەخلاقییەكان بێت، لەبەرئەوەی ویژدانی هەیە و لێپرسینەوەی لەگەڵ دەكات، ویژدان وەك نوێنەری یاسا و داب و نەریت و كۆمەڵگا لە ناو دەروونی مرۆڤدا رێگای پێنادات ئەو جۆرە كارانە بكات و ئەو جنێو و ناو و ناتۆرانە بەكەسانی تر بڵێت

برای بەڕێزم ئەوەی تۆ باسی دەكەیت یەكێكە لەو كێشانەی كە ئەم تۆڕە كۆمەڵایەتییانە بۆمانی دروست كردووە، بەداخەوە وەك بەڕێزتان باستان كردووە ژمارەیەك مرۆڤی دەروون نەخۆش و بێویژدان لە هەموو تەمەنەكان بە نێر و مێوە بێ‌ ئەوەی هەست بە لێپرسینەوە بكەن، چەندەها رەفتاری نەشیاو دەكەن و قسەی نادروست دەڵێن، مەترسی ئەو رەفتار و قسانە زیاتر لەسەر منداڵ و هەرزەكارە لەبەرئەوەی بەتەواوی گەشەیان نەكردووە و لە تەمەنێكدان بە زۆری لاسایی كەسانی ناو راگەیاندنەكان و دەرەوەی خێزان دەكەنەوە، بۆ چارەسەری ئەو كێشەیە پێویستە یاسای تایبەت بەو بابەتە هەبێت، بۆ ئەوەی لایەنی پەیوەندیدار دەستیان كراوە بێت و بتوانن لێپرسینەوە بە پێی یاسا لەگەڵ ئەو كەسانە بكەن كە هێڵی سوور دەبەزێنن، كە ئەمە تا ئێستا وەك پێویست لە هەرێمی كوردستان نییە .
مرۆڤی دەروون دروست ناچێت كارێك بكات زیان بە كەسانی تر بگەیەنێت یان دژی یاسا و بەها ئەخلاقییەكان بێت، لەبەرئەوەی ویژدانی هەیە و لێپرسینەوەی لەگەڵ دەكات، ویژدان وەك نوێنەری یاسا و داب و نەریت و كۆمەڵگا لە ناو دەروونی مرۆڤدا رێگای پێنادات ئەو جۆرە كارانە بكات و ئەو جنێو و ناو و ناتۆرانە بەكەسانی تر بڵێت، بەڵام كەسانێك هەن دەروون نەخۆشن و هەست بە كەمی دەكەن و وەك پێویست ویژدانیان بۆ دروست نەبووە و بۆ راكێشانی سەرنج و دەستكەوتنی لایك و كۆمێنت و پارە، هەموو كارێكی نەشیاو و قێزەون دەكەن وەك ئەوەی حەیا و شەرمیان نەمابێت، كورد وتەنی حەیا دڵۆپێكە كە رژا ئیتر تەواو ئەو كەسانە شەرم لە هیچ ناكەن و لە هیچ ناسڵەمێنەوە، لە ئەو كاتانە وەك وڵاتانی هەموو جیهان دەبێت هێزی دەرەكی كە خۆی لە یاسا و رێساكانی كۆمەڵدا دەبینێتەوە لێپرسینەوە لەو دەروون نەخۆشانە بكەن، ئینجا ئەگەر یاساش نەبوو ئەوا ئەو پاشاگەردانیە دروست دەبێت كە لەلای ئێمە هەیە.
بۆنموونە وڵاتێكی وەك ئەڵمانیا رەگەزنامە لەو كەسانە دەسێنێتەوە كە كۆمێنتی نەشیاو دەنووسن، لەبەرئەوەی ئەو كۆمێنتانە زیان بە ئاسایشی ئەڵمانیا دەگەیەنێت، ئینجا لە ترسی ئەوەی رەگەزنامەی ئەڵمانیای لێنەسەندنەوە كەس ناوێرێ‌ كۆمێنتی نەشیاو بنووسێت، بەڵام بەداخەوە ئەو تیكتۆكچیانەی لای خۆمان راستەوخۆ كوڕ و كچ پێكەوە هەزار جنێو و قسەی ناشیرن و حەیا بەرە بە یەكتری و بە خوشك و دایكی یەكتری دەڵێن یان بە جل و بەرگی نیمچە رووتەوە رەفتاری زۆر نەشیاو بە كۆمەڵگای كوردی  دەكەن بە بێ‌ ئەوەی كەس لێپرسینەوەیان لەگەڵ بكەن، هەمان شتیش راستە بۆ بەناو گەعدەچیەكان، نە هۆنراوەیان هۆنراوەیە نە قسەكانیان قسەی گونجاوە، زۆربەیان بەسەرخۆشی چی رەفتاری نابەجێ‌ هەیە دەیكەن و چی قسەی نەشیاو  هەیە دەیڵێن، بێگومان هەموو ئەمانە كاریگەری خراپی لەسەر ئەو بینەر و بیسەرانە هەیە كە سەیریان دەكەن كە بەهەزاران و ملیۆنانن، پێویستە لە وڵاتی ئێمەش وەك وڵاتانی تر داواكاری گشتی رۆڵی خۆی هەبێت لە بەسزا گەیاندنی هەموو ئەو دەروون نەخۆشانە، لەبەرئەوەی ئەوان پارێزەری مافەكانی هاووڵاتییانن و ناكرێت بێدەنگی لێ‌ هەڵبژێرن.
یەكێكی تر لەرێگا چارەكان ئەوەیە بە دایك و باوكی خوێندكارەكان بڵێ‌ كە هەموو ئەو سەرچاوانەی وەك تیكتۆك و لایڤ و راستەوخۆ هەیە لە ناو كەناڵەكان سانسۆریان بخەنە سەر و نەهێڵن منداڵەكانیان بتوانن بیان بینن و سەیریان بكەن، هەروەها رۆڵی ئێوەش وەك توێژەر رێنمایی پێویستیان بكەن و هەموو زیانەكانی بینینی ئەو جۆرە بەرنامانەیان بۆ روون بكەنەوە، بۆ ئەوەی بەرگری دەروونیان لەلا بەهێز بێت و راست و چەپی خۆیان بزانن، واتە بتوانن شتە خراپەكانی ناو سۆشیاڵ میدیا لە شتە باشەكان جیا بكەنەوە، هەروەها زۆر گرنگە لە كۆبوونەوەی دایكان و باوكان هەموو ئەو شتانەیان بۆ روونبكەنەوە و داوایان لێبكەن كە نابێت ئینتەرنێتی فری بخرێتە بەردەمی منداڵەكانیان، بەڵكوو پێویستە بە پێی خشتەی دیاریكراو بۆ ماوەیەكی كەم مۆبایل و ئەتاری و پلەی ستەیشن و ئای پاد بەكار بهێنن و پێویستیشە لە نزیك دایك و باوكیانەوە بن بۆ ئەوی  بزانن منداڵەكانیان سەیری چی دەكەن.
پێویستە هەوڵبدەن چارەسەری كێشەی ئەو منداڵانەش بكەن كە فێری شەڕەجنێو و رەفتاری نادروست بوون، واتە دەبێت چارەسەر بكرێن و رەفتارە هەڵەكانیان بۆ راست بكرێتەوە و نابێت بەو شێوەیەی ئێستا بمێننەوە، چونكە ئەگەر چارەسەر نەكرێن ئەوا لەلایەك دەبن بە نموونەی ناشیرین بۆ خوێندكارەكانی تر و ئەوانیش لاساییان دەكەنەوە، لەلایەكی تریشەوە خۆیان لەسەر ئەو رەفتارە هەڵەیان بەردەوام دەبن و دوای ماوەیەك دەبێت بە خوو لەلایان و ئەو كات چارەسەركردنیان مەحاڵ و زۆر زەحمەت دەبێت.
ئێوەی توێژەرانی دەروونی و كۆمەڵایەتی رۆڵی گرنگتان هەیە لە ناوەندەكانی خوێندندا، هیوادارین بە هاوكاری خێزانەكان لە كاتی خۆیدا دەستنیشانی كێشە و گرفتەكانی خوێندكارەكان بكەن بۆ ئەوەی زوو فریایان بكەون و لە كاتی خۆیدا چارەسەری كێشەكانیان بكەن، مایەی دڵخۆشییە كە كەسانی وەك بەڕێزتان لە كاتی خۆیدا دەستنیشانی كێشەكان دەكەن، بەڵام ئەوەی جێگەی داخە ژمارەیەكی زۆر لە قوتابخانە و خوێندنگاكان توێژەریان نییە، ئەی خوێندكار كە كێشەی دەبێت روو لە كوێ‌ بكات؟  ئەوەش یەكێكی ترە لە كێشەكانی ناوەندەكانی خوێندنمان، هیوادارین هەموو قوتابخانەیەك رێنمایكاری پەروەردەیی بۆ دابین بكرێت.