لە پەیماننامەی لۆزان هەموو بەڵێنەكان، بڕگە كەمەكانی سیڤر و هەموو ئاواتی كوردیش لەناوچوو.
بەڵام ئایا كێ و چی بوو بەهۆی ئەوە؟ ئایا تەنها دەوڵەتانی هاوپەیمان و نوێنەرانی ئەو كاتەی ئەنقەرە بەرپرسیارێتی ئەوە هەڵدەگرن، یان هەڵوێستی كورد خۆشی كاریگەریی زۆری بەسەریدا هەبووە؟
دەتوانرا پێشتریش كورد وەك عەرەب لە عوسمانی هەستێتەوە و خۆی بكات بە دیفاكتۆ، لەو كاتەی ئینگلیز لە ئێران و باشووری عیراق بوون
بۆ زانینی ئەمە دەبێت بگەڕێینەوە بۆ رووداو و هەڵوێستەكانی پێش و دوای سیڤر تا لۆزان، لە رێكەوتی سایكس پیكۆ لە بەشی میزۆپۆتامیا باسی زۆر لە ناوچەكانی كوردستان نەكرابوو و لە دابەشكردنەكەدا ناوی نەبوو.
كەواتا دەتوانرا پێشتریش كورد وەك عەرەب لە عوسمانی هەستێتەوە و خۆی بكات بە دیفاكتۆ، لەو كاتەی ئینگلیز لە ئێران و باشووری عیراق بوون، بە پێچەوانەوە بە هەموو هێز و هۆزەكانیش بە ناوی موجاهدین شەڕی ئینگلیز و روسیشیان كرد.
پاش خۆبەدەستەوەدانی عوسمانی، گرتنی ولایەتی موسڵ و رۆیشتنی سوپای هاوپەیمانان بۆ ناو بەشێكی توركیای ئەو سەردەمە، كورد خۆی كۆنەكردەوە و خۆی رێكنەخست. ئەو كاتە یەكەم كۆبوونەوەی مستەفا كەمال پاشا لەگەڵ سەرۆكی هۆزە كوردییەكان بوو، بۆ رێكخستنی بەرگری بەرامبەر بە هاوپەیمانان، سوپای عوسانییش لەیەك ترازابوو.
کوردیش هێزی چەکداریان هەبوو
تاكە هێزی چەكدار، سوپای بەرەی رۆژهەڵات بوو لەگەڵ چەكدارەکانی هۆزە كوردییەكان.
كۆنگرەی ئەرزروم لە 23 تەموزی 1919 و كۆنگرەی سیواس لە 1–4 ئەیلول 1919 لە كوردستان سازكرا، سەرەتاش ناوی كۆمەڵەی داكۆكی لە رۆژهەلاتی ئەنادۆل بووە.
هۆزە كوردییەكان، دیاب ئاغا و چەندی تر، رێگر بوون لە گرتنی مستەفا كەمال لە رێی سیواس لە لایەن هێزەكانی سەڵتەنەتەوە. زۆربەی هێزەکەی ئەوان، لە سەدان ئەفسەر و سەربازی كوردی (فەیلەقی 15 پێكهاتبوو كە چەك نەكرابوون بە سەركردایەتی كازم قەرە بەكر كە كورد بوو).
هۆزە كوردییەكان بەهەموو هێزیان پیشتگیریان كرد.
لە غازی عەنتاب و ئورفە و شوێنەكانی تر زیاتر كوردەكان دژ بە فەرەنسییەكان دەجەنگان. كورد یەك نەبوو، پشتگیریی هەوڵەكانی شیخ عبدالقادریان نەكرد كە لە ئیستەنبول بوو بۆ نیمچە سەربەخۆیی كە سەڵتەنەت بڕیاری لەسەر دابوو و لیژنەیەكیشی پێكهێنابوو، بەڵام هاوكارییان نەكرد.
کورد پەرتەوازە بوو
لەو كاتەشدا جگە لە سەربازانی كوردیش، كۆمەڵێك هۆزیش بەشداربوون لە لێدانیان.
هەموو بۆچوونیان یەكنەخست لەكاتی رێكەوتننامەی سیڤر و ئەو هەلەیان لەدەستدا.
ئینگلیز بە هۆی جووڵانی شێخ مەحمودەوە(كە وەك مامۆستا رەفیق حیلمی لە یاداشتەكانیدا باسی دەكات و مێژووناس مەحمود اكیوراكلی) باس لە پەیوەندی ئەتاتورك و قسەی سۆزدار و ئایینی ئەو دەکات و پێیوایە ئەوە وایکردووە پەیوەندیی شێخ مەحمود و ئینگلز تێكبچێت، لەجیاتی هەوڵی سازشی زیاتر و پەیوەندیی بە ناوەندە باڵاكانی بەریتانیا و هەموو پشتگیری رێکكەوتنی سیڤر بكەن.
هەر لەوكاتەدا بە هۆی خراپی باری خەڵكەوە، هەڵوێستی نابەجێی كاربەدەستانی ئینگلیز، خەڵك و هۆزەكانی لێ تووڕەكردن، مستەفا كەمالیش بە هۆی وەحید عەلی بەگ، والی وان و سوڵتان مەسلەت بەگی قائیمقامی بۆتان، زیاتر هانی ئەوانیان دەدا كە بوو بە هۆی كوژرانی دەیان ئەفسەر و سەربازی ئینگلیز و لە هۆزەكان لە بادینان و خاپووركردنی چەند شوێنیش، بەوە متمانەی ئینگلیز بە كورد نەما، قسەی ئەفسەرانی ئاراستەی بەغدا لەناو ئینگلیز( ویلسون، مسز بیل، میجەرسۆن) سەركەوت.
ئەفسەرەکان دژی شێخ مەحمود وەستانەوە
كۆمەڵێك لە كوردەكان دامەزرێنەری دەوڵەت و سوپای عیراق بوون و دژی شێخ مەحمود وەستانەوە، جەعفەر عەسكەری، نوری سەعید و دەیانی تر ئەمین زەكی بەگیش تا 1931 وەزیر بووە.
شێخ مەحمود شەڕی راستەخۆی ئینگلیزی كرد لەو دوو جارەی كە دایاننا بە حوكمرانی كوردستان.
كورد لە هەستانەوەی 1920 بەشداربوو كە لەسەر بێزاریی لە ئینگلیز و هەڵوێستی نابەجێی ئەفسەرانی ئینگلیز بەرپا بوو، بەڵام سەرەتا بە هانی ئەنقەرە و پشتگیریی ئەوان لە تەلەعفەر و موسڵ دەستیپێكرد بەهۆی عەهدەوە ئەوان یارمەتیان نارد و بەهۆی جەمیل مەدفەعیەوە تەشەنەیكرد بۆ باشوور كە تەماعیان لە ولایەتی موسڵ هەبوو.
ناردنی ئۆزدەمیر بەگ و دروستكردنی هەستانەوەی سەربازی لە رەواندوز تا كۆیە سەر بە ئەنقەرە.
هەستانەوەكانی بادینان كە جگە لە هەڵوێستی خراپی ئینگلیزەكان، هاندانی ئەنقەرەی تێدا بوو.
ئەوانە هەموو كاریگەرییان بەسەر هەڵوێستی ئینگلیز و هاوپەیمانانی ترەوە هەبوو.
دواجاریش پشتگیری 73 پەرلەمانتار و ئەفسەر و هۆزە كوردییەكان بۆ مانەوە لەگەڵ توركیا لە كاتی دانوستانەكانی لۆزان و سیڤر، هەموو هەوڵەكانی لەناوبرد.
ئیتر بۆ هەر رەخنە لەوان بگرین، بۆ رەخنە لە رابردووی خۆشمان نەگرین؟ هیچ دەرسیمشان لە راوبردوو وەرنەگرتووە و زیاتر لە 100 ساڵە بەوەوە دەتلێینەوە.
