دڵشاد تاڵەبانی
سیستمی سیاسی سەردەم بێ حزب ناشێت، هەموو كەس ویست و ئارەزووی كەسی هەیە، بەڵام بێسنوورە و خۆویستی دەگاتە لووتكە، ئەگەر رێكنەخرێت و رێگا لە هێندێكی نەگیرێت
سیستمی سیاسی، بەپێی پێناسەی دیفید ئیستون، ئەو جموجوڵ و هەڵسوكەوتانەیە، كە بەها و پەیوەندییەكانی ناو كۆمەڵی پێ رێكدەخرێت.
سیستمێكی كۆمەڵایەتییە كە چەند رۆڵ و ئەركی جیا جیا دەبینێت، بەپێی ئەو دەسەڵاتەی پێی بەخشراوە، یان ئەو هێزەی پشتی پێدەبەستێت بۆ بەڕێوەبردن و رێكخستنی سامان و توانای مرۆیی وڵات و مسۆگەركردنی ئاسایشی ناوخۆ و دەرەوە، دەستەبەر و بەرجەستەكردنی زۆرترین بەرژەوەندیی گشتی هاووڵاتیان و سنووردار و كەمكردنەوەی ناكۆكیی كۆمەڵایەتی بۆ كەمترین ئاست.
سیستمی سیاسی لە زانستی سیاسیدا
سیستمی سیاسی لە زانستی سیاسیشدا كرداری بڕیاردانی رەسمیی دەوڵەتییە، لە بوارەکانی(یاسادانان و بەڕێوەبردن، سیستمی ئابووری، كەلتور و كۆمەڵایەتی)دا.
ئەو كۆمەڵە رەفتارە پێكەوە بەستراوەیە، كە پەیوەندی و كاری هەموو هێز و دامەزراوە و یەكەكانی كۆبەندییەك كە ئەو پێكهاتە سیاسییە پێكدەهێنێت. هەموو بەشداریی دەكەن لە پرۆسەی بڕیارداندا، ئەوانەش بریتین لە دامەزراوەكانی یاسادانان، جێەجێكردن و دادوەری.
سیستمی دیكتاتۆری
چەند جۆرێك لە سیستمی سیاسی هەیە. سیستمی دیكتاتۆری كە پشت بە هێز و توانای یەك لایەن دەبەستێت و خۆسەپێنەرە. لەم سیستمی یەك حزبییە، لەگەڵ چەند حزبی پەیوەست بەو، كەسێك لە لووتكە كۆنترۆلی هەموو بوارەكان دەكات، یان دەسەڵاتی سەربازیی راستەوخۆ.
سیستمی دیموكراسی كە هەڵبژاردن بنەمای حكومڕانییەتی، ئەمەش چەند جۆرە(سەرۆكایەتی، پەرلەمانی، نیمچە پەرلەمانی، حكومڕانیی ناوەندگەری و لامەركەزی وەك ئۆتۆنۆمی و فیدراڵی). تۆماس هۆبزیش قەوارەی سیاسی بەوە وێنا دەكات (ئەو لایەنەی سەروەریی و دەسەڵاتی بە دەستە: ئیمپراتۆر، پادشا، دیكتاتۆر یان جەماوەری دەنگدەر).
پارتی سیاسی سەردەم رێكخراوێكە كە هەموو كەس بە ئارەزوومەندانە و خۆبەخشانە تێیدا دەبێتە ئەندام، ئامڕازێكە بۆ گەیشتن بە دەسەڵات. بەرنامەیەكی هەیە بۆ جێبەجێكردن لە كاتی دەسەڵاتگرتنە دەست، پەیڕەوێكی ناوخۆش كە پەیوەندیی ئەندامان و ئەوان و ئۆرگانەكان لەگەڵ یەك دەستنیشان دەكات، هەروەها ئەرك و ماف و دەسەڵاتەكانیش.
سیستمی سیاسی سەردەم بێ حزب ناشێت، هەموو كەس ویست و ئارەزووی كەسی هەیە، بەڵام بێسنوورە و خۆویستی دەگاتە لووتكە، ئەگەر رێكنەخرێت و رێگا لە هێندێكی نەگیرێت.
بۆیە حزب ئەركی رێكخستن و گونجاندنی بەرژەوەندیی تاكی لەگەڵ گشتیدا دەبینێت، بەڵام زۆربەی حزبەكانی ناوچەكانی ئێمە ئەو رۆڵە نابینن، زیاتر دەبنە ئامڕاز بۆ خەڵكی بەرژەوەندیخواز بۆ گەیشتن بە ویستەكانیان.
حزبەكانیش دوو جۆرن، ئەو حزبانەی پەیڕەوی دیموكراسی دەكەن لە پەیوەندییە ناوخۆیی و دەرەكییەكان و لەگەڵ جەماوەردا، لە كاتی هەڵبژاردن و دەسەڵاتیش، وەك حزبە (سۆشیال دیموكرات، لیبڕاڵ و كۆمەڵێك لە كۆنزەرڤاتیڤەكانیش).
بە پێچەوانە ئەو حزبانەی پەیڕەوی دیكتاتۆری دەكەن لەژێر پاساو و دروشمی جیاجیای ( چینایەتی، نەتەوایەتی، بەناوی نیشتمانیی یان ئایینی)
لە دەسەڵاتیشدا هەمان سیاسەتی دیكتاتۆریانە پەیڕەو دەكەن، بڕوای تەواویشیان بە هەڵبژاردن نییە و ئەگەر بیشیکەن رواڵەتییە و ناوەڕۆكی پوچەڵ دەكەنەوە.
لای زۆربەی وڵاتانی جیهانی سێیەم، خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، دەوڵەتە عەرەبی و ئیسلامییەكان، ئەمریكای لاتینی، دەوڵەتانی یەكێتیی سۆڤێەتی كۆن بە روسیاشەوە، چین و چەندین دەوڵەتی باشووری خۆرهەڵاتی ئاسیا.
حزبی راستەقینەی دیموكراسی، یان هەر حزبێک كە بنەماكانی حزبی مۆدیرینی سەردەمی هەبێت نییە، بەڵكو تێكەڵەیەكە كۆكراوەتەوە، پەیڕەوی كرداری پارتی سەردەم ناكات، چ لە پەیوەندییە ناوخۆییەكان و چ لە دەسەڵاتدا.
گەندەڵی، تاڵانكردنی هەموو یان بەشێكی سەروەت و سامانی وڵات، هەڵتۆقانی دەوڵەمەندی نا مەشروع، سەركوتكردن و چەوساندنەوە، زۆریی بەندیخانەی سیاسی، تۆقاندن، خنكاندنی هەموو خەسلەتێكی دیموكراسی، سیمەتی سەرەكی ئەو حزب و حكومەتی ئەو وڵاتانەیە.
لەگەڵ لەیەكترازانی كۆمەڵگە و پەرت و بڵاوەكردنی، چاندنی رق و كینە و زاڵكردنی كەلتوری خۆسەپاندن و رەفتاری ناشارستانی و لاوازیی یاسا و سەربەخۆنەبوونی سیستمی داد.
دەسەڵات، لەهەموو دامەزراوەیەكدا دەبێت كۆمەڵێك ئۆرگان هەبێت كە هەر یەكەی چەندین دەسەڵاتی پێبدرێت، بەڵام هیچی رەها نەبێت و چەند پرەنسیبێک رێكیبخات و كاری سنووردار بكات، ئەگینا دەرچوون لە دەسەڵاتە دەستنیشان كراوەكان و سەپاندنی كۆمەڵێك مەبەستی نەگونجاوی كەسایەتی، شوێنی ئەوە دەگرێتەوە. ئەوەش بە جیاكردنەوەی ئۆرگان و دەسەڵاتەكان و دەستنیشانكردن و رێكخستنی پەیوەندیی نێوانیان، بۆ دروستكردنی باڵانسی بەڕێوەبردنی سیستمی سیاسی دەوڵەتی و چاودێریكردنی(دەسەڵاتی یاسایی كە پەرلەمانە، دەسەڵاتی جێبەجیكردن كە حكومەتە، دەسەڵاتی دادپەروەری كە دادگاكانە لە سایەی جێبەجێكردنی یاسا بنەڕەتییەكان كە لە دەستووری وڵاتدا دەستنیشان دەكرێت) و كاركردن لە سایەی سەروەریی یاسادا.
