سۆسیۆلۆجیای رەفتاری هەڵبژاردن

د. عومەر عەلی ئەحمەد

هەڵبژاردن ئاماژەیەکی دروستە بۆ ئەو گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتیی و گەشەسەندنە دیموکراسییەی کە کۆمەڵگاکان پێیدا تێدەپەڕن. کە لە رێگەیەوە گەلان پێشدەکەون و دەرکەوتنێکی شارستانیی گەورەیە، کە لە زۆرێک لە وڵاتانی پێشکەوتوودا پڕەنسیپی دیموکراسییە. هاوکات هەڵبژاردن ئەو میکانیزمەیە کە ئەندامانی کۆمەڵگە لە هەڵبژاردنی فەرمانڕەواکان و پێکهێنانی سیاسەتی گشتی، چ بە شێوەیەکی راستەوخۆ یــــــان ناڕاستەوخۆ بێت، دەیگرنـــــەبەر. ئاشکرایە پەرەسەندن و دەرکەوتنی پڕۆسەی هەڵبژاردن وەک تاکە رێگە لە سیستەمی دیموکراسییدا بە مانا مۆدێرنەکەی دەگەڕێتەوە بۆ شۆڕشەکانی ئەمریکا لە ساڵی 1776 و شۆڕشی فەرەنسی ساڵی 1789. 
جگەلەوەش هەڵبژاردن و پڕۆسەی دەنگدان بەشێکە لە بەشداریی سیاسی، بەشداریی سیاسییش یەکێکە لەو بابەتانەی  لە توێژینەوەی زانستییدا گرنگیی تایبەتی هەیە. لەبەرئەوە زانستە کۆمەڵایەتییەکان بە گشتی و زانستە سیاسییەکان بەتایبەتی بە یەکێک لە میکانیزمە کاریگەرەکانی کۆمەڵگەی سیاسی مۆدێرن هەژماری دەکەن، بەتایبەتی لە بواری پراکتیزەکردنی دیموکراسی راستەقینەدا. لە روانگەی ئیبراهیم ئابراشەوە: «بەشداریی سیاسی بریتییە لە رەخساندنی دەرفەت بۆ هاووڵاتییان بۆ ئەوەی رۆڵی سیاسی لە ژیاندا بگێڕن، ئەویش لە رێگەی بەشداریکردن لە دەرکردنی بڕیارەکاندا». زیاتر لەوە و بۆ تێگەیشتن لە رەفتاری هەڵبژاردن و دەنگدەر، پێویستە پێناسەی رەفتار بکەین کە کۆی کاردانەوە و هەڵسوکەوتە تێبینیکراوەکانی مرۆڤ دەگرێتەوە، جا لە بارودۆخی ژیانی ئاساییدا بێت یان لە روبەڕوبوونەوەی بارودۆخێکی تایبەتدا بێت. هاوکات رەفتاری هەڵبژاردن و رەفتاری دەنگدان بەشێکە لە رەفتاری سیاسی گشتی تاک. زۆرێک لە توێژەران پێیان وایە لە کاتی هەڵبژاردنەکاندا، ئاڕاستەی رەفتاری هەڵبژاردن لای تاک زیاتر لە دوو بنەماوە سەرچاوەی گرتووە، وەک ئاڕاستەی کەسی جێگیر لە لایەک و بارودۆخ و هەلومەرجی دەوروبەری تاک لە لایەکی دیکەوە.

یەکەم/ ئاڕاستەی کەسی جێگیر
 ئەم رەوتە پێی وایە کە رەفتاری تاک بە ئاماژەدانە بەو هەڵوێستانەی کە خاوەنییەتی دیاریی دەکرێت، لەسەر ئەو بنەمایەی کە  ئامادەییەکی دەروونییە لە رێگەی ئەزموونی کەسییەوە پێناسە دەکرێت، کە کاریگەریی لەسەر ئاڕاستە یان وەڵامەکانی تاک  دەبێت بەرانبەر بە هەموو ئەو بابەت و بارودۆخانەی کە پەیوەندییان بەوەوە هەیە. 
بەشێکی دەنگدەران لە کاتی پڕۆسەی دەنگداندا ئەو رەفتارانەی ئەنجامی دەدەن لە ئەزمونێکی کەسییەوە سەرچاوەی گرتووە. یان دەتوانرێت بوترێت ئەو هەڵوێستانەی بۆ پارتە سیاسییەکانیان هەیانە یان ئەرێنییە کە وەڵامی پشتیوانییە بۆ ئەو لایەنەی ئینتیمایان بۆی هەیە یان نەرێنییە و رەتکردنەوە لە خۆدەگرێت، لە هەردوو دۆخەکەدا پەیوەندیی بە باری دەروونی و ئەزموونی کەسەکەوە هەیە. بەڵام دەبینین هەندێکجار پەیوەندیی بە بەهای بابەتەکەوە هەیە لە دەروونی تاکدا تاکو چڕی بەهای بابەتەکە لای کەسەکە زۆرتر بێت ئەوا بەلایەوە بەنرختر دەبێت.
لە ژێر رۆشنایی ئەم پڕەنسیپەی سەرەوە، دەگەینە ئەو باوەڕەی رەفتاری دەنگدەر و هەڵوێستییان بۆ دەنگدان بەر لە هەر شتێک بابەتێکی خودییەوە و پەیوەندیی بەو بەریەککەوتن و ئەزمونە تاڵ و شیرینانەوە هەیە کە لەگەڵ پارتە سیاسییەکاندا هەیەتی.

دووەم/ دۆخی دەوروبەری تاکەکەس
دانیال لویس سیلەر کاریگەریی هەلومەرج و دۆخی دەوروبەر لەسەر دەنگدەران رووندەکاتەوە، ئەو پێی وایە ژینگە و دەوروبەری تاکەکەس، کاریگەری خۆی لەسەر دەنگدەران بەجێدەهێڵێت بە تایبەت لەسەر دەنگدەرانی دوودڵ و نوێ کە ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ هۆکارەکانی هاندان و بێزارکردن، گەر هاتوو هاندان بۆ کەسە دوودڵ و نوێیەکان هەبوو، ئەوا لە بەرژەوەندیی پارتەکە دەشکێتەوە، بەڵام گەر ئەو پارتە لە رێگەی نوێنەرەکانییەوە، بووە هۆکاری بێزارکردن بۆ ئەو دەنگدەرە، ئەوا هەڵوێستی رەتکردنەوەی دەبێت.

ئاڕاستە شیکارییەکانی رەفتاری هەڵبژاردن مۆدێل یان تیۆری دەروونی 
ئەمان پێیان وایە دەنگدان مەرجدارە بەو ئامادەکارییە سیاسییانەی کە فێری منداڵەکان دەکرێت لەلایەن دایک و باوکانەوە، هەربۆیە هەموو دەنگدەرێک لە سەرەتای گەنجیدا لە رووی دەروونییەوە بە توندی پەیوەست دەبێت بە پارتێکی سیاسییەوە، بەڵام ئەو کاتەی دەبێتە حزبی، ئەو رۆڵە فراوانتر دەکات. بۆیە ئەنجامی ئەم هۆکارە دەروونییانە لەسەر هەڵبژاردنەکان وەک رێگایەکی هەستیاری جیاواز کار دەکەن و بۆچوونەکانییان بە بۆچوونی کاندیدەکان و گرەوەکانی(بەڵێنەکان) رەنگاوڕەنگ دەکەن. ئەم مۆدێلە تایبەتە بە لێکۆڵینەوە لە پەیوەندیی نێوان کراوەیی هزری دەنگدەر و خۆبەگەورەزانینی و رۆڵی لە شێوازی دەنگدان لە هەڵبژاردندا، واتە چۆن مەزاجی سیاسی پاوانخوازانەی ئەو دەبێتە هۆی هەڵسوکەوتی پشتیوانی یان دژایەتی. جیا لەوانەش رەوتی دەروونزانی کۆمەڵایەتی هەیە، کە هەڵبژاردن بە مەیلی دەنگدەرەوە دەبەستنەوە، وەکو پەیوەندیی حزبی دەنگدەر و هەڵوێستەکانی بەرانبەر بە جۆراوجۆری کاندیدەکان، لەسەر ئەو پرسانەی کە لە بەردەستدان و ئەو سیاسەتانەی کە لایەنە جیاوازەکان باوەڕیان پێیانە. 

مۆدێل یان تیۆریی ئەقڵانی
ئەم مۆدێلە سوودی بینییوە لە تیۆریی هەڵبژاردنی ئەقڵانی لە بواری ئابوورییدا و گواستویەتییەوە بۆ بواری هەڵبژاردن. ئەمان گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتی و ئابووریی و سیاسی و تەنانەت کەلتورییەکانیش لەبەرچاو دەگرن. هاوکات پێیان وایە هەڵبژاردن پڕۆسەیەکی ئەقڵانییە کە لەلایەن تاکەوە ئەنجام دەدرێت لەسەر بنەمای بەرژەوەندی یان لەسەر بنەمای قازانج و زەرەر. هەروەها لەو باوەڕەدان دەنگدەر کەسێکی ئەقڵانییە و توانای ناسینی بەرژەوەندییەکانی هەیە و توانای هەڵسەنگاندنی ئۆفەرەکانی هەیە کە لەلایەن کاندیدە رکابەرەکانەوە پێشکەشی دەکرێن، بۆ ئەوەی بتوانێت زۆرترین سوودیان لێوەربگرێت. 

مۆدێل یان تیۆری بونیادی ئەرکگەرایی
لە شیکردنەوەی رەفتاری هەڵبژاردندا، کۆمەڵناسی دەستکورت نییە و دەتوانین لە رێگەی گەورەترین تیۆرەکانییەوە شیکاری ئەم دیاردەیە بکەین. بۆ وێنە تیۆری (بونیادی ئەرکگەرایی) کە تیشک دەخاتە سەر تێڕامان لە پەیوەندیی کارلێککاری نێوان پێکهاتەی تاکەکەسی و پێکهاتەی کۆمەڵایەتی و دەنگی هەڵبژاردن لە چوارچێوەی کۆمەڵایەتی خۆیدا دادەنێت و هەوڵدەدات کاریگەریی هەندێک گۆڕاو لەسەر دەنگدان ئاشکرا بکات، وەک چینە کۆمەڵایەتییەکان، یان زمانی نیشتمانی، ئایین و جیاوازیی گوندنشینەکان، شارەکان و خێڵەکییەکان.  
مۆدێلی ئیکۆلۆجی
شێوازەکانی دەنگدان بە هەندێک تایبەتمەندیی جیاوازی بنەڕەتییەوە دەبەستێتەوە، وەک ناوچەی جوگرافی (گەڕەک، هەرێم، یان ناوچەی هەڵبژاردن).

سەرچاوە:
سوود وەرگیراوە لە  تێزی دکتۆرای أبتسام سوید بەناونیشانی (أﺛر اﻟﻣﺷﺎرﻛﺔ اﻟﺳﯾﺎﺳﯾﺔ لطلاب الجامعة ﻋﻠﻰ السلوک اﻻنتخاﺑﻲ ﻓﻲ الجزاﺋر)
توێژینەوەی پرۆفیسۆری یاریدەدەر د. طلال حامد بە ناونیشانی (نظریات السلوك الانتخابي والاسستقراء المؤثرات السلوكیة للناخب العراقي فی ضوء الانتخابات 2005-2010).
* توێژەر و مامۆستای زانکۆ

فۆتۆ: حەمە عومەر - ئەرشیف