موحسین تەها محەمەد
پێشینان وتویانە ئاو و ئاوەدانی، هەر خۆی ئاو سەرچاوەی ژیان و دابینكردنی سەرجەم پێداویستییەكانە، بۆیە سەرجەم شارستانییەتەكان لەسەر سەرچاوەكانی ئاو دروستكراون، شاری هەولێر وەك شارێكی دێرین مێژوویەكی كۆنی لەگەڵ سەرچاوەكانی دابینكردنی ئاو هەیە، هەمیشە هەوڵیداوە لە رێگای رووبارە نزیكەكان و كانیاو و كارێزەكان ئاو بۆ خۆی دابین بکات، كەچی بەهۆی خراپی ئیدارەدان و نەپاراستنی ئەو سەرچاوانە وەك سامانێكی نیشتمانی، هەمیشە گرفتی كەمی ئاوی خواردنەوەی هەبووە تا دەگاتە ئێستاش، كە ئێمە لەسەردەمی تەكنۆلۆجیا و پێشكەوتنی شارستانیەتدا دەژین.
لێرەدا باس لە مێژووی كۆنی هەولێر دەكەین، كە ئاو چۆن گەیشتۆتە ناوشار و چۆن دابەشكراوە، سەرجەم گەڕەكەكانی هەولێر لەگەڵ چەقی شار هەموو پێویستییەكانیان بەئاو هەبووەو كاری خۆیان بە ئاوی بیر و كارێزەكانی ناو هەولێر و دەوروبەری ڕاییدەكرد، ئەوكات 30كارێز لەناو شاردا هەبوو و هەموویان باشترین سەرچاوە بوون بۆ بەردەوامی ژیان و گوزەرانی خەڵك.
لە سەردەمی ئاشوورییەكاندا پڕۆژەكەی سەنحاریب گرنگییەكی زۆری هەبووە، كە پڕۆژەكەی ئاوی بە كارێزی زۆر ئەندازەییانە گەیاندۆتە ناو قەڵای هەولێر، لەگەڵ بوونی چەند بیر و كانیاو و كارێز، هەرئەوەش وایكردووە ژیان لە قەڵا بەردەوام بێت.
دواتر لەهێرش و پەلاماری مەغۆل و تەتەرەكان و(ئاققوینلو)، پاشان لەكاتی فەرمانڕەوایی(قەرەقۆینلو)، كە مێژوونووس عەبدوڵڵای كوڕی فەتحوڵڵای غەبائی، كە لە ساڵی 1486دا كۆچی دوایی كردووە، باس لە خۆڕاگریی خەڵكی قەڵاكە دەكات و باس لە چەند بیرێكی ئاو دەكات لەناو قەڵای هەولێر و تا بەپیلانێك ئاوەكەیان ژەهراوی نەكرد، نەیانتوانیووە قەڵا داگیر بكەن .
لەپاشماوە بیرەكۆنەكانی قەڵای هەولێریش، بیری حەمامی ناوەڕاستی قەڵاكەیە كە لەسەرئاوی كارێز هەڵچنراوە و قوڵییەكەی(60) شەست مەتر و تیرییەكەی (5)پێنچ مەتر بووە، هەرلەسەر قەڵا دوو بیری تریش شوێنەواریان ماوە.
ئەگەر باس لەئاوی هەولێر بەگشتی بكەین، لەسەردەمی سوڵتان موزەفەرەدینی، كە زاوای سەڵاحەدینی ئەیوبی بووە، هەولێر پێشكەوتنێكی زۆری بەخۆوە بینیوە، بەجۆرێك ناوشاری فراوانكردووە و گرنگی بە لێدانی بیر و كارێز داوە. بەڵام ئەگەر باس لە مێژووی تازە بكەین ئەوا لە ساڵی 1936دا یەكەم بیری ئیرتیوازی لە(معسكر) سەربازگەی شاری هەولێر، لەلایەن كۆمپانیایەكی یۆغسلافی لێدرا، لەهەمان ساڵیشدا بیرێكی تر لەگوندی(قازیخانە)ی نزیك قوشتەپە هەڵكەندرا، ئەو دوو بیرە بە سەرەتای دەستپێكی بیری ئیرتیوازی لەناو شاری هەولێر دادەنرێت.
لە سەردەمی ئاشوورییەكاندا پڕۆژەكەی سەنحاریب گرنگییەكی زۆری هەبووە، كە پڕۆژەكەی ئاوی بە كارێزی زۆر ئەندازەییانە گەیاندۆتە ناو قەڵای هەولێر، لەگەڵ بوونی چەند بیر و كانیاو و كارێز، هەرئەوەش وایكردووە ژیان لە قەڵا بەردەوام بێت.
تاساڵانی پەنجاكان، ئینجا شارەوانی بیرێك نزیك یانەی مامۆستایان بۆ گەڕەكەكانی دەوروبەری هەولێر لێدا، چونكە كارێزی میری كۆن وشكی كردبوو، بەهەمانشێوە لە ساڵی 1959بیری مزەخەی ژمارە9 لە گەڕەكی سەیداوەی لێدرا، كە قوڵییەكەی 200پێ بووە، بەرهەمی ئاویشی (705) گاڵۆن بوو لەیەك دەقەدا.
كارێزی میریش گەورەترین سەرچاوەی ئاو بووە لە هەولێر، سەرچاوەكەی لە حەوت كیلۆمەتر لەگوندی حەسارۆك و تونێڵ و كارێزەكەش هەتا بەستی سێتاقان و خاتووناوە هاتووە، تا گەیشتۆتە گەڕەكی بەلاشاوە و لەوێوە بۆ ئاوی نافورەی كەسك و سۆر، ئەوكات ئاوی ئەوەندە زۆر بووە وەكو رووبار رۆیشتووە، بەجۆرێك بۆكارپێكردنی ئاشی ئاو و كاری كشتوكاڵی سەوزە و میوە و خواردنەوە و كوورەچییەكان و خەڵكی قەڵاش كەڵكیان لێوەرگرتووە، چونكە لە ساڵی 1924 لەسەردەمی سەرۆكایەتی داود ئاغای یەعقوبی، عەمبارێكی كۆنكریتیان دروستكردووە و بەهێزی مزەخە ئاویان بردۆتە سەر قەڵا، دواتر بەبۆڕی لەسەرماڵان دابەشیان كردووە و هەندێكیشیان بۆڕی لە چواردەوری شار دامەزراندووە و تاكو پەنجاكانیشدا بەردەوام بووە.
هەرئەو ئاوەش بووە هۆی ئەوەی خەڵكی گەڕەكەكانی هەولێر، سوودیان لێوەرگرتووە و بۆتە سەرچاوەیەكی گرنگی بژێوی ژیانیان، ئەوكات هەرماڵە و جۆگەلەیەكی راكێشابوو بۆ خواردنەوە و خۆشتن و گشت پێداویستییەكانی و ئاودانی باخچە و مەڕوماڵات..هتد
تاسەرەتای ساڵی 1960 ئەوكاتەی گەڕەكەكانی هەولێر، ئاویان كەمی كرد و لە ئاوی كارێز بێبەش بوون، خەڵكی گەڕەكەكان ماوەیەك بەتانكی ئاویان بۆ دەهات، خەڵكیش بەتەنەكە و جەڕە ئاوەكەی بردوو و ئەوەش دوای چاوەڕوانییەكی زۆر، ئینجا بەریان دەكەوت.
لەپاش ماوەیەكی تر ژمارەیەك بیر لێدران، هەر ماڵەی بۆڕییەكیان بۆ بردنە پێش دەرگای، بەجۆرێك تاساڵی 1973 ژمارەی بیرلێدراوەكانی هەولێر گەیشتە(160)، بەڵام لە ساڵی 1980دا ئەو ژمارەیە بۆ (709) بیر بەرزبۆوە، ئەمە جگە لەوەی لەگەڵ كەمبوونەوەی بارانبارین، دەبوو قوڵیی لێدانی ئەو بیرانە زیاتر بێت تابگاتە ئاوی پێویست.
ئەوەی پەیوەندیی بە ئاوی ئیفرازەوە هەیە لە ساڵی 1969 پڕۆژەی ئاوی ئیفرازی كۆن و لە ساڵی 1984یش پڕۆژەی ئیفرازی نوێی هەولێر راكێشراوە، پاشان لە ساڵی 1984و كەوتنەكاری هەردوو پڕۆژەی ئیفرازی كۆن و نوێ و 127 بیریش لێدرابوو، كەچی لەگەڵ ئەوەشدا لەوەرزی هاویندا، گرفتی كەمی ئاوی خواردنەوە هەرمایەوە.
ئەگەرچی لەسەرەتای ساڵانی دووهەزارەكانەوە، پرۆژەی ئاوی ئیفرازی سێ دروست كرا، 40 %ی ئاوی ناوشاری هەولێر دابین دەكرد، لەگەڵئەوەشدا كێشەی ئاو چارەسەر نەبووە، چونكە هەولێر لەڕووی ئاوەدانی و زیادبوونی ژمارەی دانیشتوانەكەی زۆر بووە، هەروەها كەمی رێژەی بارینی بەفر و باران و كەمبوونەوی ئاوی ژێرزەوی، وایانكردووە تائێستا هەولێر لەسەرجەم وەرزەكان گرفتی ئاوی خواردەوەی هەبێت، بەتایبەتی بۆ ئەو گەڕەكانەی تازە دروستكراون و پشت بە ئاوی بیرەكان دەبەستن.
سەرچاوەكان:
1 - عبدالباقي عبدالجبار امين . التجديد الحضري لقلعة اربيل.
2 - الموارد المائيية في العراق. 1983
3 - د. شاكر خصباك. العراق الشمالي 1973
