لەپێش دەستبەكاربوونی وەك سەرۆكی ئەمریكا، دۆناڵد ترەمپ، وەك ئەوەی پێی ناسراوە، چەندین لێدوان و مامەڵەی نامۆ و سەیر و سەمەرەی نواندووە، سەبارەت بە دۆسێ و بابەتە گەرمەكانی گۆڕەپانی سیاسی، لە نموونەی راوەستاندن و كۆتاییهێنان بە جەنگی ئۆكرانیا و كێشە و جەنگی عەرەب- ئیسرائیل و دۆسێ ئەتۆمی ئێران و چەندین بابەتی ئابووری و سیاسی دیكەش، جۆرە وێنایەكی لای سەركردەكانی جیهانیش دروستكردووە كە بە گرتنەدەستی دەسەڵات و نیشتەجێبوونی ترەمپ لە كۆشكی سپیدا، بەشێك لەو جەنگ و كێشانە كۆتایی پێدەهێنرێت، بەڵام ئەوەی كە جێگەی سەرنج و نامۆییە، لێدوان و داواكارییە سەمەرەكانیەتی بۆ موڵكدارییەتیكردن و لكاندنی (دورگەی گرینلاند) و كردنی وڵاتی (كەنەدا) بە ویلایەتی پەنجاو یەكەمینی ئەمریكا و دەستبەسەرداگرتنی (كەناڵی پەنەما)یە، ئەم لێدوان و بیركردنەوانە، دەچنە چوارچێوەی هزری جیۆسیاسی و جیۆستراتیژییەوە.
هزری جیۆسیاسی ترەمپ
ئەم جۆرە لێدوانانە لە روانگەی جیۆسیاسییەوە دەمانگێڕێتەوە بۆ تیۆرەكانی جیۆپۆلتیك، كە لە هەردوو سەدەی نۆزدە و بیستدا جیهانیان لەژێر بیری جیۆپۆلەتیكی و ستراتیژیدا دابەشكرد و لە دوای كۆتاییهاتنی دووەم جەنگی جیهان و كۆتاییهاتنی جەنگی ساردەوە، ئەم جۆرە لێدوان و خستنەڕووی هزری جیۆسیاسی بەم شێوەیە لەئارادا نەبووە، بەڵام ئەوەی سەرۆك ترەمپ دەیڵێت و كاریش بۆ پیادەكردنی دەكات، دەكرێت سەرلەنوێ نەخشەی هاوپەیمانی جیهان هەڵبوەشێنێتەوە و جۆرە سیستمێكی ترەمپ ئاسا بێنێتە گۆڕێ.
ترەمپ داوای گرینلاند دەكات
ترەمپ لە لێدوانەكانیدا، باس لە بایەخی ئەم دوورگە گەورەیەی جیهان دەكات، كە سەر بە وڵاتی دانیماركە و دانیشتوانی دوورگەكەش لە سایەی ئۆتۆنۆمییەكدا كاروباری خۆیان بەڕێوەدەبەن، رووبەری گرینلاند (2,16 ملیۆن كم2) دەبێت و ژمارەی دانیشتوانەكەشی خۆی دەدات لە (60 هەزار كەس)، گرینلاند دەكەوێتە نێوان ئەمریكا و ئەوروپاوە و بە گەورەترین دوورگەی جیهان دەژمێردرێت، پسپۆران ئاماژە بەوە دەكەن كە دەوڵەمەندە بە (نەوت و غازی سروشتی) و ئەو كانزایانەی كە لە دروستكردنی ئۆتۆمبیلدا بەكاردەهێنرێت، جگە لەم هۆكارانەش بەهۆی بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرمی و توانەوەی شاخە سەهۆڵینەكان، ئێستا رووبەری وشكانی لە گرینلاند زۆر زیادی كردووە و ئەمریكا مەبەستیەتی بەهەر هۆكارێك بێت، ئەم دوورگەیەی بكەوێتە ژێر دەست، هەروەها لە روانگەی جیۆستراتیژیشەوە رۆڵی قەڵغانێك دەبینێت و دەكرێت ئەو مووشەكانەی لە ئاڕاستەی رۆژهەڵاتەوە بەرەو ئەمریكا دەهاوێژرێن پێش ئەوەی بگەنە ئەمریكا تێكبشكێندرێن، هەرچەندە ئەمریكا لە مێژەوە بنكەی سەربازی لە گرینلاندیشدا هەیە.
كەنەدا و بوارێكی جیۆپۆلەتیكی
ترەمپ ئاماژەشی بەوە كردووە، كە دڵخوازی ئەوەیە كە تەنها دراوسێی باكووری كە كەنەدایە، ببێتە ویلایەتی پەنجاو یەكی ئەمریكا و لە روانگەی جوگرافیای سیاسییەوە ببنە یەك پارچە، و ئەو رووبەرەی كە كەنەدا پێكی دەهێنێت (9,9 ملیۆن كم2)، ئەوەندەی دیكە رۆڵ و پێگەی ئەمریكای پێ بەهێزتر دەبێت و ژمارەی دانیشتوانی كەنەدا هێشتا نەگەیشتۆتە (40 ملیۆن كەس)، بەڵام بەهۆی زەبەلاحی رووبەرەكەیەوە سامانێكی سروشتی گەورەی لە نەوت لە خۆگرتووە و ئێستا بە چوارەم بەرهەمهێنی نەوت دەژمێردرێت لە جیهاندا، بە پێنجەم وڵاتیش دەژمێردرێت لە بەرهەمی غازی سروشتیدا، هەروەها بە دووەم وڵاتی بەرهەمهێنی یۆرانیۆم دەژمێردرێت لە جیهاندا.
ئەم هزرە جیۆسیاسییەی ترەمپ، بەرامبەر بە كەنەدا جگە لە چاوتێبڕینە جیۆئابوورییەكەی رەهەندی ستراتیژی و سەربازیشی هەیە، ترەمپ هەر لە سەرەتای یەكەم خولی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و ئەم هەڵمەتەی ساڵی 2024یش دروشمی Make America Great Again ی بەرزكردۆتەوە، كە بە مانای (ئەمریكا سەرلەنوێ بەهێزبكەینەوە) كە بە درووشمی (MAGA) دەناسرێت و ئێستا لایەنگرانی ئەم درووشمە وەك گروپێكی فشار و پۆپۆلیست دەناسرێن و پشتگیری سەرسەختی سەرۆك ترەمپن، بڕوانە نەخشەی ژمارە (1).
كەناڵی پەنەما و ئاراستەكردنی بازرگانیی جیهان
سەرۆك ترەمپ، دەیەوێت جارێكی دیكە ئەمریكا رۆڵی سەرەكی هەبێت لە بەڕێوەبردن و چاودێریكردنی كەناڵی پەنەمادا، بەو پێیەی ئەمریكا لەساڵی 1914دا ئەم كەناڵەی لێداوە و گرنگترین دەستكەوتی مرۆیی لە سروشتدا هێناوەتە كایەوەو توانی زەریای ئەتڵەسی لە رێگای كەناڵی پەنەماوە ببەستێتەوە بە زەریای هێمنەوە، و ماوەی نێوان نیویۆرك و سان فرانسیسكۆ لە (20,900كم) بۆ (8,370كم) كەمبكاتەوە و پەرەبدات بە بازرگانی و پەیوەندی ئابووری نێوان وڵاتانی هەردوو بەرەی زەریای هێمن و ئەتڵەسی.
ترەمپ باس لەوە دەكات، كە ئێستا چین لە رێگای چالاكییە بازرگانی و ئابوورییەكانیەوە، بووەتە باڵادەستێكی پراكتیكی لە كەناڵی پەنەمادا، لەبەرئەوە، نابێت ئەم دەستكەوتە جیهانییەی كیشوەری ئەمریكای باشوور (كەناڵی پەنەما)، وەك دیاری پێشكەشی چین بكرێت و ئەوەشی بیرهێنایەوە كە تا ساڵی 1999 ئەم كەناڵە لەلایەن ئەمریكاوە بەڕێوەبراوە.
هزری جیۆسیاسی و هەژاندنی جیهان
ئەگەر ترەمپ ئەم لێدوانانەی بەجددی بێت و مەبەستی بێت جۆرێك لە ویستی جیۆسیاسی بهێنێتەدی و بە ناڕاستەوخۆ بڵێت، ئەوەی بۆ روسیا لە ئۆكرانیا رەوابێت لە داگیركردنی بەشێك لە خاكی ئۆكرانیا، ئەوا هەمان هزری فراوانخوازیش دەبێت بۆ ئەمریكا رەوابێت!
دەكرێت ئەم لێدوان و بۆچوونە زبرانەش تەنها بۆ هەژاندنی جیهان و رەوتی سیاسەتی نێودەوڵەتی بێت بە مەبەستی گونجاندنی كەشی سیاسی و هزری جیهان بێت، لە ماوەی چوار ساڵی فەرمانڕەواییەكەیدا، كە جیهان لەم ماوەیەدا چاوەڕوانی سوپرایس و لێدوان و رووداوی سیاسیی و ئابووری و سەربازی سەیر بێت.
* پسپۆڕی جیۆسیاسی و ئاسایشی نەتەوەیی
