هەژموونی جێوسیاسیی و جیۆئابووری ترەمپ

ئەمریكا لە روانگەی جیۆسیاسییەوە و لە وشكانییەوە تەنیا لەگەڵ كەنەداو  مەكسیكدا هاوسنوورە و لە ئێستادا سەرۆك ترەمپ، هەڕەشەیەكی بەهێزی بازرگانی لەم دوو دراوسێیەی دەكات

هاتنە سەر دەسەڵاتی دۆناڵد ترەمپ بۆ جاری دووەم لە ئەمریكا، جیهانی دووچاری چەندین گێژاو و هەژاندن كردووە و پێدەچێت تەنیا بەم رەفتار و كردەوانەشەوە نەوەستێت و لە ئایندەیەكی نزیك و مام ناوەنددا، چەندین سوپرایسی سیاسیی و ئابووری دیكە رابگەیەنێت، كە جیهان و هاوپەیمانەكانیشی بهەژێنێت.
 لەبەر ئەوە لە ماوەی ئەم چوار ساڵەی دەسەڵاتی ترەمپدا، دەبێت سەرتاپای جیهان چاوەڕوانی سوپرایس و دیاردەی نامۆی سیاسیی و ئابووری و ستراتیژی بن و دیاردەی نوێ دێتە پێشەوە كە بیرمەندانی سیاسیی و ستراتیژی بیریان لێ نەكردۆتەوە و لەوانەیە جیهان و نێوخۆی ئەمریكاش دووچاری قەیران و مقۆمقۆی سیاسیی و ئابووری بكات، لە نموونەی گۆڕینی ناوی كەنداوی مەكسیك و چیای «دینالی» لە ئالاسكا و سەپاندنی باجی گومرگی رادەبەدەر بەسەر هەریەك لە كەنەدا و مەكسیكدا.

ترەمپ، لە چوار ساڵی داهاتووی سەرۆکایەتیدا جیهان بەرەو کوێ دەبات؟

گۆڕینی ناوی كەنداوی مەكسیك
ترەمپ بڕیاری ئەوەی داوە كە ناوی «كەنداوی مەكسیك» بگۆڕێت بۆ «كەنداوی ئەمریكا»، تاوەكو ئەو رووبەرە ئاوییەی باشووری ئەمریكا بە نێو ئەمریكاوە ناو بنێت و لەسەر نەخشەو ئەتڵەسەكان ناوی ئەمریكا بدرەوشێتەوە و شكۆ و مەزنی بۆ ئەمریكا بگەڕێتەوە.
ئەوەی لێرەدا جێگەی پرسیارە، ئایا ئەم گۆڕینە جوگرافییە، بە تەنیا لەسەر نەخشەكانی ئەمریكا دەبێت یان وڵاتانیش ناچار دەكات كە ئەو گۆڕانكارییە ئەنجام بدەن؟، هەروەها ئەم هەنگاوەی ترەمپ جۆرە جەنگێكی نەرمە دژ بە مەكسیك، بڕوانە نەخشەی ژمارە(1).
گۆڕینی ئەتڵەس و ناوی دیاردە جوگرافییەكانی سەر گۆی زەویش، دەبێت رێكخراوی جوگرافییەكانی جیهان و ئەمریكا رەزامەندی لەسەر بدەن، تاوەكو گۆڕانكارییەكی ریشەیی لەسەر نەخشە و ئەتڵەسی جیهان ئەنجام بدرێت.

گۆڕینی ناوی چیای «دینالی» لەئالاسكا
سەرۆك ترەمپ راستەوخۆ پاش دەستبەكاربوونی وەك سەرۆكی ئەمریكا، فەرمانێكی جێبەجێكاری دەركرد كە هێزی یاسایی هەیە، سەبارەت بە گۆڕینی ناوی چیای «دینالی» لە ویلایەتی ئالاسكا بۆ چیای «ماكینلی»، وا دیارە سەرۆك ترەمپ لەم كارەیدا دوو مەبەستی هەبووە، یەكەمیان: گەڕانەوە و بەرز راگرتنی ناوی سەرۆكی بیست و پێنجەمینی ئەمریكا «ولیام ماكینلی»، كە لە ساڵی 1897-1901 سەرۆكی ئەمریكا بووە و لە لایەن سەرۆكی بیست و هەشتەمینی ئەمریكاوە «وودرۆ ویڵسۆن» ناوی «ماكینلی» نراوە لەو چیایە، ناوەكەش لە چیای «دینالی»ەوە گۆڕدرا بۆ چیای «ماكینلی»، بەرزایی ئەم چیایە دەگاتە «6190م» و بەبەرزترین لوتكە دادەنرێت لە ئەمریكای باكووردا و دەكەوێتە ویلایەتی ئالاسكاوە و حكومەتی ئەمریكا لە ساڵی 1917دا ناوچەیەكی پارێزراوی سروشتی لەو ناوچەیەدا بوونیاد نا كە چیای «ماكینلی» لێیە.
دووەم مەبەست: گۆڕینی ئەو بڕیارەی سەرۆك باراك ئۆباما بوو، كە لەساڵی 2015دا، بڕیارێكی دەركرد بە گۆڕینی ناوی چیای «ماكیلنی» بۆ ناوە رەسەنەكەی كە «چیای دینالی»ە، كە بە زمانی دانیشتوانی رەسەنی ئالاسكا مانای «مەزن» دەگەیەنێت، ترەمپ دەڵێت، ویلیام ماكینلی سەرۆكێكی مەزنی ئەمریكا بووە، لەبەر ئەوە شایانی ئەوە بەرزترین چیای ئەمریكای بكرێت بە ناوەوە.
وادیارە سەرۆك ترەمپ لە نێوخۆی ئەمریكاشدا بەردەوامە لە گۆڕینی هزری جیۆسیاسی و جوگرافی و مەبەستیەتی بە هێزی و شكۆ و ناوبانگیی ئەمریكا لەسەر نەخشەوە دەستپێبكات، بۆ رەفتار و پەیوەندی لە بواری پەیوەندیی نێودەوڵەتیدا.

هەڕەشەی بازرگانی و پەیوەندیی جیۆسیاسی
ئەمریكا لە روانگەی جیۆسیاسییەوە و لە وشكانییەوە تەنیا لەگەڵ كەنەداو  مەكسیكدا هاوسنوورە و لە ئێستادا سەرۆك ترەمپ، هەڕەشەیەكی بەهێزی بازرگانی لەم دوو دراوسێیەی دەكات و خەریكە جۆرە پشێوییەكی بازرگانی و ئابووری لە مەكسیك و كەنەدا دێتە ئاراوە ئەویش بەهۆی:
یەكەم: ترەمپ هەڕەشەی سەپاندنی رسوماتی گومرگی بە رێژەی 25 % بەسەر كەنەدا و مەكسیكدا دەكات، ئەم هەنگاوەش بۆ دژایەتیكردنی ئەو دوو وڵاتەیە و لە هەمان كاتیشدا بۆ ساغكردنەوە و برەودانە بە شمەك و كاڵای ئەمریكی.
دووەم: ئەم هەنگاوەی ترەمپ بە بەرزكردنەوەی رسوماتی گومرگی بۆ %25  مانای ساغ نەبوونەوەی شمەك و كاڵای كەنەدا و مەكسیكە لە ئەمریكادا و مایەپووچبوونی ئابووری و رەوتی بازرگانی هەردوو وڵاتە، بەو پێیەی لە %83ی هەناردەی شمەك و كاڵاكانی مەكسیك بەرەو ئەمریكا دەچن و لە  %75 ی هەناردەكانی كەنەداش هەر بۆ ئەمریكا دەچن، بۆ نموونە لە نۆ مانگی یەكەمی ساڵی 2024 دا بەهای هەناردەی شمەك و كاڵای مەكسیك بۆ ئەمریكا گەیشتۆتە 379 ملیار دۆلار، و بەهای هەناردەی كەنەداش لە هەمان ماوەدا گەیشتۆتە 309 ملیار دۆلار،  بە سەپاندنی ئەو رسوماتە بەرزەی گومرگ لەلایەن سەرۆك ترەمپەوە، هەردوو كەرتی پیشەسازی و كشتوكاڵی ئەو دوو وڵاتە رووبەرووی هەرەسهێنان دەبنەوە و لەم نێوەندەشدا، ئەمریكا مەبەستییەتی هەژموونی زیاتری خۆی بەسەر هەردوو دراوسێكەیدا بسەپێنێت، پاشان ئەم هەژموونە ئابووری و سیاسییەش بەسەر ئەوروپا و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیاشدا بسەپێنێت.

ولیام ماكینلی

*پسپۆڕی جیۆسیاسیی و ئاسایشی نەتەوەیی