د. عەبدولحەفیز یەحیا خۆجە

و: كوردەوان محەمەد سەعید

رێكخراوی تەندروستی جیهانی چەند هەفتەیەك لەمەوبەر رایگەیاند، نەخۆشی هەوكردنی سییەكان لە شاری وو هانی چین بڵاو بۆتەوە، راگەیاندنی یەكەم توشبوو بەو نەخۆشییە رۆژی 12ی كانونی یەكەمی 2019، تا رۆژی پێنجەمی كانونی دووەمیش ژمارەی ئەو كەسانەی گومانیان لێ دەكرا توشی نەخۆشییەكە بووبن گەیشتە 59 كەس، نەخۆشییەكە سەرەتا لە بازاڕێكی خواردەمەنی دەریایی شاری وو هانەوە سەری هەڵدا، زۆری نەبرد ژمارەی توشبوان گەیشتە 700 كەس، دەسەڵاتدارانی چین ناچار بوون بازاڕەكە دابخەن‌و توشبوانیش یان ئەوانەی گومانیان لێ دەكرا توش بوون لە خەڵكی جیاكرانەوە. بەڵام ئامارانە لەو رۆژەوە گۆڕانكاریی زۆریان بەسەردا هاتووە‌و تا كاتی تەرجەمە‌و ئامادە كردنی ئەم راپۆرتە ژمارەی توشبوان لە چین لە 17 هەزار كەس لایداوە‌و 361 كەسیش مردوون. رەنگە تا چاپكردنی ئەم ژمارەیەی كوردستانی نوێش ببنە دوو هێندە.

ڤایرۆسێكی نوێ
د. ئیلهام تەڵعەت قەتان مامۆستای بواری ڤایرۆس لە زانكۆی مەدینەی منەوەرە رایگەیاند، زاناكانی چین توانیویانە زنجیرەی جێنەتیكی ڤایرۆسەكە بدۆزنەوە، هەڵبەت دوای ئەوەی ڤایرۆسكیان لە كەسێكی توشبوو بە نەخۆشییەكە وەرگرتووە. ئەم لێدوانە لە كاتێكدایە كە رۆژی حەوتەمی مانگی كانوونی دووەم نەخۆشێكی توشبوو بەو ڤایرۆسە كە تەمەنی 61 ساڵ بوو گیانی سپارد، وەزارەتی تەندروستی چینیش رایگەیاند، 41 كەس توشی نەخۆشییەكە بوون‌و گومانی تێدا نەماوە.
د. ئیلهام وتی: نەخۆشی هەو كردنی سییەكان جۆرە پەتایەكە لە دەنكۆڵەكانی هەوای ناو سییەكان دەدات‌و تووشی هەوكردنیان دەكات، ئەوەش دەبێتە هۆی كۆبوونەوەی كێم‌و زوخ لە ناو سییەكاندا‌و سییەكانیش پڕ دەبێت لە ئاو، لە كاتی روودانی ئەمانەدا واتە كەسێك توشی ئەم حاڵەتە دەبێت ئەوا ئەم نیشانانەی لێ دەردەكەوێت:
نەخۆش تای لێ دێت، ئەویش بەهۆی كۆبوونەوەی كێمەوە لە ناو سییەكانیدا.
ئازاری سینگی نەخۆش لە كاتی هەناسەدان‌و كۆكیندا.
نەخۆش توشی رشانەوە‌و سكچوون دەبێت.
هەوكردنی سییەكان دەشێ بەهۆی بەكتریاوە روو بدات، یان بەهۆی ڤایرۆس‌و تەنانەت بەهۆی كەڕووەكانیشەوە روو دەدات، هەروەها دەشێ هەوكردنی سییەكان بە تەنیا یەك لای سییەكان بگرێتەوە‌و دەكرێ لە یەك كاتدا هەردوو لاش بگرێتەوە. ئاست‌و رادەی مەترسی هەوكردنی سییەكان لە نێوان مامناوەند‌و زۆر بەرزدایە كە دەشێ نەخۆش ژیانی لە دەست بدات، ئەم جۆرە نەخۆشییە مەترسی بۆ سەر منداڵی بچووك‌و بەساڵاچوان زیاترە، بە تایبەت ئەوانەی تەمەنیان لە سەرو 65 ساڵەوەیە‌و ئەوانەش كە سیستمی بەرگری لەشیان لاوازە.

ڤایرۆسێكی نەناسراو
لە بارەی بڵاوبوونەوەی نەخۆشییەكەوە د. ئیلهام دەڵێ: بە وتەی وەزارەتی تەندروستی چین هۆكاری بڵاوبوونەوەی نەخۆشییەكە تا ئێستاش نەزانراوە، بەڵام زاناكان ئەوەیان راگەیاندووە كە هۆكاری بڵاوبوونەوەی ئەم نەخۆشییە ڤایرۆسی كۆرۆنایە. دوای شیكاری بۆ زنجیرەی جێنەتیكی ڤایرۆسەكە دەركەوت لێكچوون لە نێوان ئەم ڤایرۆسە‌و ڤایرۆسی (سارس) بە رێژەی 80%یە، ڤایرۆسی سارسیش یەكێكە لە ڤایرۆسە كوشندەكان‌و ئەوە بوو لە ساڵی 2003دا‌و هەر لە چین بووە هۆی مردنی 350 كەس.
بەهۆی ئەو لێكچوونە زۆرەی نێوان ڤایرۆسی كۆرۆنا‌و سارسەوە، پێویستە ڤایرۆسی سارس وەبیر خۆمان بهێنینەوە، كە سەرە خێزانی ڤایرۆسە تاجییەكان‌و زۆربەیان دەبنە هۆی بڵاوبوونەوەی پەتای هەڵامەت واتە ئەنفلۆنزا، هەندێك لەم ڤایرۆسانە كوشندەن، وەك سارس كە لە چینەوە سەری هەڵدا‌و دواتر گوازرایەوە بۆ كەنەدا‌و ئەمریكا‌و زۆر كەسی كوشت، دیارترین نیشانەكانیشی كە نزیكن لە نیشانەكانی هەڵامەت بریتین لە:
ئازاری ماسولكەكان
هەست كردن بە ماندوویی‌و داهێزران لە هەموو بەشەكانی لەشدا
بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی لەش بە جۆرێك پێدەچێ نەخۆش تای لێ هاتبێ
كۆكەیەكی توند‌و هەوكردنی گەروو، یاخود قوڕگ‌و قورتم

چین كەمتەرخەمە
رێكخراوی تەندروستی جیهانی رەخنەی لە حكومەتی چین گرت لە مامەڵە كردنیدا لەگەڵ بڵاوبوونەوەی ئەو پەتا نوێ ‌و كوشندەیە‌و نیگەرانی ئەوەش لە ئارادایە كە دۆخەكە روو لە خراپی بێت وەك ئەو كاتەی ڤایرۆسی سارس بڵاو بۆوە، چونكە ئێستا ساڵی چینی تازە بۆتەوە سەرەتا چالاكی‌و جموجۆڵی خەڵكی ئەو وڵاتەیە.
وەك وترا، دیارترین نیشانەكانی ئەم نەخۆشییە تازەیە تایەكی زۆر، داهێزرانی لەش، كۆكەیەكی وشك لەگەڵ خراپی هەناسەدان. بەڵام شێوازی گواستنەوەی نەخۆشییەكەش گرنگە، دیارترین شێواز‌و رێگەی گواستنەوەی ڤایرۆسی سارس لە كەسێكەوە بۆ كەسێكی دیكە، لە رێگەی دەرهاویشتەكانی كۆئەندامی هەناسەوە دەبێت، ئەویش كاتێك نەخۆش دەكۆكێ. بەڵام ئەم ڤایرۆسە نوێیە تا ئێستا بەڵگەیەكی یەكلاكەرەوە نییە لەسەر شێوازی گواستنەوەی، ئەمەش مەترسییەكەی زیاتر كردووە‌و وەزارەتی تەندروستی چین زۆر بە وردی چاودێری ڤایرۆسەكە‌و كەسانی توشبوو دەكات بۆ ئەوەی مەترسییەكە لەوە گەورەتر نەبێت.
چەند پرسیارێك هەن پەیوەستن بە شێوازی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا، لەوانەش، داخۆ لە رێگەی ئاژەڵەوە دەگوازرێتەوە بۆ مرۆڤ؟ یان لە رێگەی خواردنی گۆشتی ئاژەڵەوە دەگوازرێتەوە؟ ئەگەر وا بێت، ئەو ئاژەڵانە كامانەن؟ پرسیارێكی دیكەی گرنگ ئەوەیە، تۆ بڵێی ماوەی مانەوەی ڤایرۆسەكە لە لەشی مرۆڤدا چەندە بێت، واتە سووڕی ژیانی چەندە؟
د. گوان لە یەكێكە لە بەرپرسانی تەندروستی لە چین‌و ئەندامی ئەو تیمە پزیشكییەشە كە ڤایرۆسی سارسی دۆزیوەتەوە، ئەم دوكتۆرە دەڵێ: ئەگەری زۆرە لە رێگەی خواردنی گۆشتی ئاژەڵێكی توشبووەوە گواسترابێتەوە بۆ مرۆڤ، چونكە لەو جۆرە ڤایرۆسانەیە كە بەو رێگایە بڵاو دەبنەوە، یەكەم كەسی توشبووش لە بازاڕێكدا بوو كە ماسی‌و پەلەوەر‌و ئاژەڵی تێدا دەفرۆشرا.

كاردانەوەی نێودەوڵەتی
رێكخراوی تەندروستی جیهانی لە رۆژی 31ی مانگی كانونی یەكەمەوە جیهانی لە مەترسی بڵاوبوونەوەی ئەو ڤایرۆسە ئاگادار كردەوە‌و دەستبەجێ هەڵسەنگاندیشی بۆ زیانە چاوەڕوان كراوەكان كرد، شەشی كانونی دووەم سەنتەری قەڵاچۆ كردنی پەتاو نەخۆشییەكانی ئەمریكا واتە (CDC) یاسایەكی دەركرد بۆ چاودێری كردنی سەفەر‌و كۆمەڵێك رێنماییشی دەركرد كە بریتین لە:
شتنی دەست بە شێوەیەكی باش
خۆ بەدوور گرتن لە ئاژەڵ‌و بازاڕی فرۆشتنی ئاژەڵان
خۆ بەدوور گرتن لەو كەسانەی وا دەردەكەوێ لەو جۆرە نەخۆشییەیان گرتبێت
لە چین، ئەو شار‌و ناوچانەی لە شاری وو هانەوە نزیكن، چاودێری وردی هاتوچۆ‌و سەفەر دەكەن‌و هەركەسێك لە وو هانەوە بێت پشكنینی بۆ دەكەن، ئەویش بۆ رێگرتن لە بڵاوبوونەوەی زیاتری نەخۆشییەكە، بە تایبەت كە نەخۆشییەكە بۆ یەكەم جار لە وو هانەوە سەری هەڵدا. سەنتەری هۆنگ كۆنگی تایبەت بە پاراستنی تەندروستی دوای ئەوەی لە حەوتی مانگی كانونی دووەمدا پشكنینی بۆ 30 كەس كرد كە لە وون هانەوە هاتبوون‌و دەركەوت زۆرینەیان توشی هەوكردنی سییەكان بوون، بڕیاری دا دەستەواژەی (هەوكردنی جۆرا‌وجۆری سییەكان) زیاد بكات بۆ سەر لیستی ئەو نەخۆشیانەی كە دەبێ دەستبەجێ رێوشوێنی تایبەتیان بۆ بگیرێتەبەر، بەمەش دەسەڵاتی پزیشكی بۆ دابڕینی كەسانی توشبوو زیاتر كرد، هەروەها بڕیار درا سەردانی ئەو نەخۆشانە كەم بكرێتەوە كە ناچار كراون دەمیان هەڵبەست‌و لە فڕۆكەخانە‌و وێستگەكانی شەمەندۆفێریشدا پشكنینی زیاتر سەپێنرا.

تا ئێستا لە 17 دەوڵەت بینراوە
لە ئەوروپاش هەریەكە لە سەنتەری ئەوروپای تایبەت بە قەڵاچۆ كردنی پەتا‌و نەخۆشییەكان‌و رێكخراوی تەندروستی گشتی ئینگلتەراش هەڵسەنگاندنیان بۆ مەترسییەكان كرد. لە ئاسیاش رێكخراوە تەندروستییەكان كەوتوونەتە خۆ‌و ئەو بڕیاریان دا ئەو كەسان لەخەڵكی داببڕن‌و جیایان بكەنەوە كە نیشانەكانی هەڵامەت‌و هەوكردنی سییەكانیان لێ دەردەكەوێت، یان پێشتر سەردانی شاری وو هانیان كردووە.
لە كۆریای باشوور بە هەمان شێوە رێوشوێنی توند گیراوەتە بەر‌و هەر هاووڵاتییەك لە چینەوە سەردانی ئەو وڵاتە بكات‌و نیشانەكانی ئەو نەخۆشییەی لێ دەربكەوێت لە خەڵكی جیا دەكرێتەوە‌و دەخرێتە ژێر چاودێری تەندروستییەوە. لە فڕۆكەخانەكانیش ئامێری وێنەگرتنی هەستیاریان داناوە بۆ پشكینینی هەموو ئەو كەسانەی لە شاری وو هانەوە دێن، ئامێرە نوێیەكەش كار لەسەر پلەی گەرمی دەكات‌و هەركەس پلەی گەرمی بەرز بوو یان تای هەبوو دەخرێتە ژێر چاودێرییەوە.
زۆربەی ئەو پەتا‌و نەخۆشیانەی پەیوەندییان بە كۆئەندامی هەناسەوە هەیە، پەیوەندییان بە ئاژەڵەوە هەیە، لە كاتی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی سارسدا زاناكان لەو باوەڕەدابوون لە رێگەی ئاژەڵەوە گوازرابێتەوە بۆ مرۆڤ، ئاژەڵی وەك پشیلە‌و سەگ‌و شەمشەمەكوێرە.
بە گوێرەی راپۆرتی رێكخراوی تەندروستی جیهانی نەخۆشی كۆرۆنا كە لە چینەوە سەری هەڵداوە، ئێستا گوازراوەتەوە بۆ وڵاتانی دیكەش لەوانە تایلاند، سریلانكا، ئەڵمانیا، كەنەدا، مالیزیا، فەرەنسا، ئەمریكا‌و سەنگافۆرە. یەكێك لەو مەترسیانەش كە زانایانی نیگەران كردووە، ئەوەیە كە كەسی توشبوو بە ڤایرۆسەكە لە توانایدا هەیە ڤایرۆسەكە بگوازێتەوە بۆ كەسێكی دیكە، تەنانەت پێش ئەوەی پێشتر نیشانەكانی لە نەخۆشەكەدا دەربكەوێت.
حەوت جۆر‌و زنجیرەی ڤایرۆس هەن كە توشی كۆئەندامی هەناسە دەبن، یەكێك لەوانە ڤایرۆسی سارسە‌و یەكێكی دی ئەم ڤایرۆسە تازەیەیە، ئەم جۆرە ڤایرۆسانە بە جۆری كۆرۆنا دەناسرێن، كۆرۆناش وشەیەكی لاتینییە بە واتای تاج دێت، هۆكاری ئەوەش كە پێی دەوترێ تاج یان كۆرۆنا، ئەوەیە كە ئەم ڤایرۆسە ئەگەر بە مایكرۆسكۆب سەیری بكەین دەبینین گرنج گرنجە‌و لە شێوەی تاجدایە. هەروەها مەترسی ئەم جۆرە ڤایرۆسانە لەوەدا كە بەردەوام خۆی تازە دەكاتەوە، لەگەڵ دروست كردنی هەر واكسین‌و دەرمانێكدا ئەویش خۆی لەگەڵ دەرمانەكەدا رادەهێنێت، هەر لەبەر ئەوەشە كە ساڵ بۆ ساڵ دەرمانەكە سوودی نامێنێت‌و بەردەوام پێویستی بە دۆزینەوەی دەرمانی نوێ هەیە.

الشرق الاوسط