پارێزەر: نسار مستەفا

هەر لەسەرەتای دروستبوونی مرۆڤایەتییەوە، سیستمی ئابووری یەكێك بووە لەو فلتەرانەی كە ئاراستەی جیهان‌و مێژووی مرۆڤایەتی گۆڕیوە، بە كاریگەری لەسەر بەركەوتنە شارستانیەتەكان. كەواتە ئابووری پلە یەكی ئەو گۆڕانكارییانەیە كە كار لە ئامانج‌و بەرژەوەندییە باڵاكانی وڵات‌و شكۆی وڵات‌و هاووڵاتیان دەكات، هەمیشە پێوەرێك بووە بۆ دەرخستنی گەشەی ئابووری‌و سەرخستنی پرسی سیاسەتی ئابووری لە وڵاتدا بە پێچەوانەشەوە.
بۆیە سەقامگیری ئابووری یەكێكە لە زەروریەتەكان كە دەبێت حكومەت هەنگاوی بۆ بنێت بەتایبەت لەئێستادا كە جیهان رووبەڕووی قەیرانی ئابووری بۆتەوە، هیچ بەرچاو روونییەك نییە بۆ تێپەڕاندنی قەیرانی ئابووری‌و دارایی كە بۆتە هۆی خاوكردنەوەی سوڕی ئابووری، لەئاكامی كەڵەكەبوونی یەك لە دوایەكی كێشەكان لەگەڵ بەغداو بوونی گەندەڵی‌و بەرتیل.
سەبارەت بە ریفۆرمی ئابووری هەمەڕەنگكردن‌و بە جۆركردنی سەرچاوەكانی داهات‌و كەمكردنەوەی رادەی پشتبەستن بە نەوت‌و غاز و كەمكردنەوەی خەرجی‌و لەبەین بردنی گەندەڵی، ئەركی سەرەكی حكومەتی هەرێمی كوردستانە كە دەبوو لەسەرەتای كابینەی نۆیەم هەوڵی جدی بدایە، نەك قۆناغی ئێستا كە پێشبینی داهاتوویەكی باشتر بەو ئاسانییە روون نییە لەكاتێكدا جیهان لەحاڵەتی رووبەڕووبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنادایە كە خەریكە سیستمی سیاسی‌و ئابووری دەخاتە بەردەم چارەنووسێكی نادیاری پڕ قەیران. دیاریش نییە ئەم كارەساتە تا كەی بەردەوام دەبێت‌و كۆتایی پێدێت.
ئایا حكومەتی هەرێم دەتوانێت رووبەرووی ئەم كارەساتە مرۆییە بێتەوە بە دۆخی نالەباری ئابوورییەوە بە كەمترین تێچون؟، لەكاتێكدا بەردەوامی هەڵئاوسان‌و ناڕەزاییەكانی شەقام‌و شلۆقی كەرتی ئابووری‌و دارایی‌و كورتهێنانی بودجەو مووچەو سستی جوڵەی بازاڕ و بە كەرەنتینەكردنی خەڵكی، حكومەتی هەرێمی بەرپرسیار كردووە لە ئاست نەبوونی بەرنامەو بێ پلانی لە دۆخێكی لەم جۆرەدا.
كەواتە سەقامگیری ئابووری بەندە بە پلان‌و بەرنامەی كارو ستراتیژی كار و رەخساندنی ژینگەیەكی لەبار و دەركردنی یاسای پێویست بۆ بەرەوپێشبردنی توانا مرۆییەكان‌و هاریكاریكردنی، بەتەواوی رۆڵی حكومەتی هەرێم لەم چەند ساڵەی دواتردا دووچاری ئیفلیجبوون بووە لەڕووی گەشەو سەقامگیری ئابووری‌و دارایی‌و تەنانەت رووبەڕووبونەوەی گەندەڵیش یەكێكی ترە لەو دۆسێیانەی كە حكومەتی هەرێم بە داخراوی بەجێی هێشتووە.
حكومەتی هەرێم‌و هاووڵاتیان روبەڕووی دەیان قەیران بوون دیارترینیان:
1 – قەیرانی مووچە
2 – قەیرانی كارەبا
3 – قەیرانی سوتەمەنی‌و بەنزین‌و وزە
4 – قەیرانی خزمەتگوزاری
1 – قەیرانی مووچە: نەبونی بودجەو مووچەی فەرمانبەران، كاریگەری راستەخۆی لەسەر ژیان‌و گوزەرانی هاووڵاتیان دروست كردووە، سەرەتای ئەم قەیرانەش هاوكاتە لەگەڵ ساڵی 2014 كە حكومەتی هەرێم بەشێوەیەكی سەربەخۆ و تاك لایەنە دوور لە دەستوور نەوتی هەناردەی توركیا كرد، بەو واتایەی سیاسەتی ئابووری خۆی لەگەڵ عیراق جیاكردەوە، ئەم پرسە بۆچوونی هێز و لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستانی گۆڕی لەنێوان دژایەتی‌و پشتیوانی كردندا، چونكە حكومەت بەم هەنگاوەی سنووری سەروەرییەكانی دەوڵەتی بەزاند بەبێ ئەوەی بیر لە داهاتووی كۆمەڵانی خەڵك بكاتەوە.
لەگەڵ ئەوەی نەوت دەبێتە مایەی دروستكردنی بایەخ‌و گرنگی روانین لەداهاتووی كوردستان لەلایەن ئەو وڵاتانەی پێویستیان بە وزە هەیە، بەمەش دەبێتە سەرچاوەی گرنگی داهات بۆ ئابووریی كوردستان‌و پەرەپێدانی داهاتەكانی تر، هەروەها بە ستراتیژیكردنی پەیوەندییەكانی هەرێم بە وڵاتانی دیكەوە، بەڵام ئەم روانینە زۆری نەخایەندو حكومەتی عیراق بەشە بودجەو مووچەی هەرێمی بڕی‌و سەرجەم هاوكێشەكانی سەرەو لێژكرد.

بە شەفافكردنی داهاتی
خاڵە سنوورییەكان
هەرێمی كوردستان لەڕووی دەستووری‌و یاساییەوە وەك هەرێمێكی فیدراڵی لە دەستووری عیراقدا دانی پێدانراوە، بەڵام پێگەیەكی فەرمی باوەڕپێكراوی نییە، دەبینین ئەوكاتەی حكومەتی هەرێم بڕیاری فرۆشتنی نەوتی دەركرد، بە پێچەوانەی دەستووری عیراق‌و خۆی جیاكردەوە لە دەوڵەتی فیدراڵی عیراق، چۆن توشی لەرزەی سیاسی‌و ئابووری‌و دارایی بویەوە، بیانووی قانونی‌و دەستووری‌و سیاسی دایە دەست حكومەتی عیراق بۆ بڕینی بەشە بودجەو مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم، كە تائێستا بە ئاڵۆزی ماوەتەوە‌و لەنگەری نەگرتووە، بەڵكو بەردەوام قەیران لەدوای قەیران رووبەڕووی دەبێتەوە، پاشەكەوتی مووچە یەكێكی تر بوو لەو بڕیارە چەوتانەی حكومەتی هەرێم پەنای بۆ برد لەویشدا سەركەوتوو نەبوو، هەر وائاسان نییە بۆ رزگاربوون لەم دۆخە ئەگەر پشتگیری نەتەوەیەكگرتووەكان‌و ئەنجومەنی ئاسایشی لەگەڵدا نەبێت، عیراق نەرمی بنوێنێت یان رێگاچارەیەكی تر ئەویش قایل بوونی هەرێم بەو مەرجانەی عیراق بۆی دیاری كردووە ئەوانیش:
– رادەستكردنی تەواوی داهاتی فرۆشی نەوت.
– رادەستكردنی تەواوی داهاتی فرۆشی غازی سروشتی.
– رادەستكردنی لە 50 %ی داهاتی ناوخۆی هەرێم بەهەموو خاڵە گومرگی‌و دەروازە سنوورییەكانەوە.
– چارەسەری قەیرانی مووچەو ریفۆرمی ئابووری لەئێستادا بە هەنگاونان بۆ هەر پڕۆژەیەكی چاكسازی دەبێت ستراتیژییەكەی بریتی بێت لەكەمكردنەوەی خەرجیە ناپێویستیەكان‌و زیادكردنی داهات وەك:
* بە شەفافكردنی داهاتی خاڵە سنوورییەكان‌و مەرزەكان‌و جێبەجێكردنی یاسای چاكسازی لە خاڵە سنورییەكاندا هەنگاوێكی پێویستە، دۆسێی باج یەكێكی ترە لەسەرچاوەكانی تری دەستكەوتنی داهات وەك (باجی دەرامەت، كۆمپانیاكان، زەوی، باجی سەرپیشە، خانووبەرە، خاوەنكار و ماركێت‌و مۆڵەكان، خاوەنكارو كارگەكان‌و چێشتخانەكان‌و هۆتێل‌و مۆتێل‌و هایپەرماركێت‌و سەنتەرەكانی تری لەش جوانی‌و جوانكاری) چەندی تریش.
* رسومات‌و كرێی خزمەتگوزارییەكان ئەو رسوماتانەی لەبری پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكان وەردەگیرێت وەك: (نەمامگەكان، بەنزینخانەی پلە 1 – 2، خواردنگەی گەس‌و فەلافل، فرۆشیاری گۆشت‌و ماسی، سەوزەفرۆشەكان، چاپخانە ئەهلیەكان، كۆگاكانی دەرمان، نەخۆشخانە ئەهلیەكان، دوكانەكانی فۆتۆكۆپی‌و..تد، كە بەهەمان شێوە كاریگەری دەبێت لەسەر داهات.
* دۆسیەی قەرز و نەوت‌و كۆمپانیاكانی سكورێتی، جێبەجێكردنی یاسای چاكسازی لە مووچەی خانەنشینی‌و هەمواری یاسای وەبەرهێنان، یاسای تایبەت بەڕێگری لە قاچاغی دەرمان، پاراستنی بەرهەمی خۆماڵی.
* دۆسێی نەوت: یەكێكە لە دۆسێیە هەرە ناشەفافەكان وەك تاكە داهاتی سەرەكی ئابووریی كوردستان ئەژمار دەكرێت، ئەمەش راستەخۆ كاریگەری خراپی لەسەر كەرتی ئابووری دروستكردووە، لەكاتێكدا دەبێت حكومەت بیر لە هەمەجۆركردن‌و هەمەڕەنگكردنی سەرچاوەكانی تری داهاتی هەرێم بكاتەوە لەوانە: كەرتی كشتوكاڵ‌و پیشەسازی‌و گەشتوگوزار، نەوتیش وەك هەر سەرچاوەیەكی تر دەكرێت كۆتایی بێت‌و ئەو رۆڵەی ئێستای نەمێنێت لەبەر ئەوە بیركردنەوە لە جێگرەوەی نەوت كاری لەپێشینەو هەنگاونانی دەوێت، بەتەنیشت نەوتەوە هەمەڕەنگكردنی سەرچاوەكانی تر ئەركێكی پێویست دەبێت روونتر بڵێن لەئاكامی دابەزینی نرخی نەوت لەماوەی چەند مانگی رابردوودا زۆرێك لەو وڵاتانەی پشتیان بە سەرچاوەی نەوت بەستوە توشی شۆك كردووە، چونكە كاردانەوەی خراپی لەسەر دارایی‌و ئابووری وڵات هەیە، زەرەرمەندی یەكەمیش هاووڵاتیانن.
ئەو رێكارانەی سەرەوە هەنگاوێكە بۆ تێپەڕاندنی قەیرانی مووچەو ریفۆرمی ئابووری‌و دارایی وەك سەرەتایەك.

قەیرانی كارەبا و سوتەمەنی
2 – قەیرانی كارەبا: چارەسەر كردنی قەیرانی كارەبا لە ئەستۆی حكومەتی هەرێمدایە بەدرێژایی چەندین ساڵەی رابردوو بەرپرسانی هەرێم بەڵێنی جۆراوجۆریان لەبارەی باشتركردنیان داوە، ئێستا حكومەت بۆ رووبەڕووبونەوەی دۆخی قەیراناوی دەتوانێت وەزارەتی كارەبا بكرێتە دامەزراوەیەكی تایبەت بەكۆمپانیا بكرێت بەمەش داهاتێك بۆ حكومەت پەیدا دەبێت‌و هاووڵاتیانیش سوودمەند دەبن، هەر بۆ بەرچاو روونی، لەم ماوەیەی بە كەرەنتینەكردنەدا كە بەلایەنی كەمەوە لە (70 %)ی دامەزراوەكانی حكومەت‌و شوێنە گشتیەكانی تر داخراون‌و كارەبا نییە، حكومەت نەیتوانیوە 24 سەعات كارەبای نیشتمانی بدات.
3 – قەیرانی سوتەمەنی‌و بەنزین: لە (80 %)ی بەنزینی سلێمانی لە توركیاو ئێرانەوە هاوردە دەكرێت، بڕێكی كەمیشی هی پاڵێوگەی بازیانە، ئەم قەیرانەش وەك قەیرانەكانی تر رووبەڕووی كێشەی سیاسی‌و ئابووری دەبێتەوە، بەكورتی وەك قەیرانەكانی تر لە بەردەم كۆمەڵێك مەترسیدایە. حكومەتی هەرێم لەم رووەشەوە نەیتوانیوە وەك پێویست سوتەمەنی بەسەر هاووڵاتیان دابەش بكات لەوەرزی سەرمادا بەتایبەت لە ماوەی چەند مانگی رابردوودا كە نرخی نەوت دابەزینی بەخۆیەوە بینی بۆ خوار 30 دۆلار نرخی بەرمیلێك نەوتی برێنت 60 دۆلار بوو مانگانە 700 ملیۆن دۆلار داهاتی بوو.
4 – قەیرانی خزمەتگوزاری: خزمەتگوزارییەكان زۆر و هەمەچەشنن لەوانە: خزمەتگوزاری تەندروستی ئەویش بە دابینكردنی پێداویستی پزیشكی لەدەرمان بە كەمترین نرخ‌و رێگریكردن لە بە قاچاغ بردنی دەرمان‌و بازرگانی پێوەكردنی لەپێناوی بەرژەوەندی گشتی، خزمەتگوزاری فێركردن‌و پاكڕاگرتنی شەقام‌و شوێنە گشتیەكان‌و سەوزكردنی شار، بەداخەوە لەقەیرانی رووبەڕووبونەوەی كۆرۆنادا ئەم خزمەتگوزاریانەش لە پاشەكشەدان.

 643 جار بینراوە