2-2 کۆتایی

3-خێزانی هاوئاهەنگ
یەكێك لە كاریگەرترین لێكۆڵینەوەو تیۆرییەكان لە زەمینەی كۆمەڵناسیدا بۆ شیكردنەوەی خێزان، دیدگاو تیۆری (ویلمۆت و یانگ -1960)ە كە لەسەر پایەی لێكۆڵینەوەكانی دەیەی پەنجای سەدەی بیستەم لە ئەوروپا ئەنجام دراوە، ئەم دیگاو لێكۆڵینەوەیە لە سەردەمێكدا تیۆرسازی كراو سەریهەڵدا كە یەكەم زیادبوونی سامان‌و دەوڵەتی خۆشگوزەران لە ئەوروپاو سیاسەتی دابینكردنی شوێنی ژیان كۆمەكی زۆربەی بەلاوان كرد كە لەدوای زەواج ماڵێكی سەربەخۆیان هەبێت، دووەم جوڵانەوەی جوگرافیایی واتە دووركەوتنەوەی لاوان لە كەسوكاری خۆیان كارێكی وایكرد كەژنانیش بكەونە كاری بژێوی و نان پەیداكردن. لەم زەمینەیەدا پەیوەندی خێزانی نێوان ژن‌و مێردی لاو، بەشێوەیەك ڕێكخرا كە دابەشكردنی كار لە ناوخودی خێزاندا بەرەو دیموكراتی‌و هاوئاهەنگی دەچێت لە نێوان دوو كەسی خاوەن كارو خاوەن دارایی سەربەخۆدا.

(ویلمۆت و یانگ) باسیان لەوە دەكرد كە بەمشێوەیە ژن و پیاو لەكاروباری دارایی و بڕیارداندا هاوبەشیان دەكردو خێزان بەرەو دیموكراتیك بوون و هاوئاهەنگی دەچێت. ئەم هەلومەرجە وایكرد كە ژنانیش وەكو پیاوان ڕۆڵێكی كاراو كاریگەر لە دروستكردنی خێزان و بەردەوامی خێزاندا ببینن‌و لەمەودوا ژنان لە ڕۆڵی لاوەكی دەربازبوون‌و ئێستا ئەوانیش وەكو پیاوان كاریگەرن لەپێكهێنان و چارەنووسی خێزاندا، هەتا دێت نەخشی ژن‌و پیاو بەرەو یەكسانی و لێكچوون دەچێت لە خێزانداو خێزانی ئەوروپی و ئەمریكی زیاتر بەرەو هاوئاهەنگ بوون و دیموكراتی بوون بەرەو پێشەوە دەچێت و سەرەنجام ژن و پیاویش وەكو یەكیان لێدێت و زەمینەكان و نەخشی یەكسان بوونیان زیاتر دەبێت.

هەرچەندە لەسەردەمی ژیانی (ویلمۆت و یانگ)دا هەلومەرجەكە بەو جۆرە نەبوو كە باسم كرد، بەڵام بڕوای تەواویان بەوە هەبوو كە ئایندەی خێزان بەو شێوەیە دەبێت كە هێڵە سەرەكییەكانی ئەوان دایانڕشتبوو.

4-هەڵوێستی فیمینستی بەرامبەر بەخێزان
فیمینستەكان ئەو دیگایە پەسەند ناكەن كە یەكسانی‌و هاوئاهەنگی لە خێزاندا پەیدا دەبێت یان زیاتر دەبێت، بەپێچەوانەوە ئەوان بڕوایان وایە كە خێزان یەكێكە لە مەیدانە سەرەكییەكانی نابەرابەری نێوان ژن‌وپیاو كە لەوێدا ژنان دەچەوسێنرێنەوەو باڵادەستی پیاوان زیاتر دەبێت. بەقسەی فیمینستەكان، لە خێزاندا دوو بونیادی ناكۆك بەیەك بۆ دیلكردنی ژنان كاراو كاریگەرن:

1-نەخشی ژن وەكو هاوسەرو دایك.

2-ڕەوتی پەروەردەكردن لە خێزاندا كە دیدگای ژنانەو پیاوانە لە منداڵەكاندا بەهێز دەكات‌و هەر لەمنداڵییەوە ئەوان بە باوەڕی ناكۆك‌و جیاوازی نێوان ژن و پیاو پەروەردە دەكرێن‌و ئەم بیروباوەڕانە دەگوێزرێنەوە بۆ ئەوان، بەمشێوەیە باڵادەستی پیاوان‌و ژێردەستەیی ژنان بەردەوام دەكرێت.

بەڵام فیمینیستانی ماركسیست بڕوایانوایە كە چەوسانەوەی ژنان لە خێزاندا، بەسوودی سەرمایەداری تەواودەبێت. لە كاتێكدا كە فیمینزمی رادیكاڵ جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە ئەم چەوساندنەوەیە لە بەرژەوەندی تەواوی پیاواندایە كە لە سیستەمی پیاوسالاریدا سوود لە خزمەتی بێ كرێی ژنان وەردەگرن، بەڵام هەردوو پەیڕەوەكە (رادیكال و ماركسیست) لەو باوەڕەدان كە خێزان ژنان دەخاتە ژێر چەوساندنەوەو ژنان لە دەروونی ئەو خێزانانەدا دەچەوسێنەوە. بەبڕوای فیمینیستەكان، ڕەوشی ژێردەستەیی ژن (دایك سەبارەت بەمێرد) باوك تاڕادەیەكی زۆر پەیوەندارە بەهەلومەرجی ئابوورییەوە، بەڵام ئایدۆلۆژی‌و نەریت‌و ئایینی خێزانپەرست لەم نێوانەدا وەكو ئابووری ڕۆڵی كاریگەریان هەیە.

سەرەنجام فیمینیستەكان نەك تەنها گریمانەكانی كۆمەڵناسی، بەڵكو باوەڕو نەریت و ئاین و ئایدۆلۆجیای گشتیش بەرامبەر بەخێزان دەخەنە بەر رەخنەو لێكۆڵینەوەوە.

رەخنەی فیمینیستییەكان
بەبڕوای (باری سۆرن -1982) ڕەخنە فیمینیستییەكان بەرامبەر بە كۆمەڵناسیی خێزان لەم چوار تەوەرەیەدا كۆدەبێتەوە:

یەكەم: رەخنەگرتن لەو گریمانانەی كە پەیوەندارن بە بونیادو كاركردنی خێزانەوە، واتە رەخنەگرتن لەدیدگای (كاریگەری بونیادی)ی (تالكۆت پارسۆنز)و ڕوانگەی خێزانی (هاوئاهەنگ)ی (ویلمۆت و یانگ)، رەخنەی فیمینیستی بەتەواوی جیاوازو دژە لەگەڵ دیدگای خێزانی (ئەتۆمی هاوژیان)و دامەزراو لەسەر دابەشكردنی كاری رەگەزی كە بەتەنها وەكو شێوەی سروشتی و رەوا بۆ خێزان ناسراوە.
فیمینیستەكان بڕوایانوایە كە لە سروشتدا شێوەیەكی دیاریكراو بۆ خێزان بوونی نییەو پێكهاتنی بونیادی‌و ئایدۆلۆژیكی خێزان لە هەر كۆمەڵگایەكدا دروستكراوی كۆمەڵایەتی‌و بەرهەمی هۆش و ئەقڵی مرۆڤەكانە سەبارەت بە ڕۆڵی خۆیان نەك بەرهەمێكی سروشتی و خۆرسك، بەڵكو هەلومەرجێكی دروستكراوی خاوەن دیدگاو بەرژەوەندی دیاریكراوە، بۆ نمونە هیچ هۆیەكی خودی یان (بایۆلۆجی) نییە كە پیاوان نەتوانن كاری ناوماڵ بكەن، یان ژنان كاری دەرەوەی ماڵ نەكەن بەڵكو تەنها مەسەلەكە لەوەدایە كە خەڵكی كۆمەڵگای ئێمە (بڕوایان وایە!) كە ئەنجامی ئەم كارانە بۆ پیاوان دروست یان ڕەوا نییە.

دووەم: بەبڕوای فیمینیستەكان خودی خێزانیش زەمینەیەكە بۆ لێكۆڵینەوە، ئەم لێكۆڵینەوانە دەتوانن دیدگای پیاوانەی كۆمەڵناسی بخاتە ژێر گومان‌و پرسیارو رەخنەوە.

سێیەم: فیمینیزم بڕوای وایە كە مانای ژیانی خێزانی بۆ كەسەكان لە خێزاندا جیاوازی هەیە، ئەزموونی ژنان لە دایكایەتی‌و ژیانی خێزانی نیشانی داوە كە خێزان مەیدانێكە بۆ دەسەڵاتی پیاوان كە دەتوانن مامەڵە، توندوتیژی‌و دابەشكردنی نا دادپەروەریی كارو سامان لەوێدا پیادەو بەردەوام بكەن.

چوارەم: فیمینیستەكان لەو بڕوایەدان كە خێزان دەبێت وەكو قەڵەمڕەوێكی تایبەتی بخرێتە بەرباس‌و لێكۆڵینەوە. ئەگەرچی لە خێزاندا پەیوەندی ژنان‌و منداڵان لەگەڵ دەرەوە دەپچڕێت، بەڵام تایبەتمەندبوونی خێزانەكان جگە لە وەهمێك زیاتر شتێكیتر نییە‌و خێزانیش بە چەندین شێوەو پەیوەندی بەستراوە بەكۆمەڵگاو سیستەم و دەسەڵاتەوە، ئەو شێوەیەی كە خێزان پەیدای دەكات یان شێوەو نەریتی باوی خێزان بەتوندی گرێدراوە بە سیاسەتەكانی ئابووری‌و كۆمەڵایەتی كۆمەڵگاوەو خێزان پارێزراو نییە لە كاریگەری دەرەوەی خۆی.

دیدگای سەرەكی‌و دڵخوازی زۆربەی فیمینیستەكان لەوەدا كورت‌و كۆدەبێتەوە كە باوەڕە گشتییەكان دەربارەی ماهیەتی خێزان هەلی بەشداری ژنان لە كۆمەڵگاداو هەلی رزگاری‌و یەكسانی كەمتر دەكاتەوە، كەنارخستنی ژنان لە بازاڕی كار، فەرهەنگی لاوان، لە ژیانی سیاسی‌و لە مەیدانەكانی تری ژیانی گشتی لێرەوە دەست پێدەكات.

پێنجەم: ئایدۆلۆجیای خێزان
بیروباوەڕی زاڵ‌و گشتی‌و باو لە زۆربەی وڵاتانی دنیا وێنایەكە لە خێزان كە بەوشێوەیەیە كە تائێستا باسم كردووە، واتە دیدگای خێزانی (ئەتۆمی هاوژیانی) كە لەوێدا باوك‌و مێرد سەردارەو دایك ژن‌و منداڵان پاشكۆن.

ئەم شێوەیەی خێزان یان ئەم وێنایەی خێزان لە پەروەردە، فەرهەنگ و راگەیاندن و تەنانەت لە بەرنامەكانی تەلەفزیۆن‌و چیرۆك‌و بەرهەمە هونەری‌و ئەدەبیەكانیشدا ڕەنگی داوەتەوەو هەتا بێت دەسەڵاتی فەرهەنگی‌و نەریتی زاڵ درێژە بەو جۆرە لە ژیانی خێزانی دەدات. هەروەكو ئاماژەم پێدا پەیوەندی سروشتی‌و سۆزداری نێوان ژن و پیاو كە پەیوەندییەكی مرۆڤانەو سروشتی و ئاساییە، بەڵام خێزان یان ئەم وێنا زاڵەی ئێستا بۆ خێزان حاڵەتێكی دروستكراوو سەپێنراوە، لە هەموو ئاڕاستەكانی ئابووری، سیاسەت، فەرهەنگداو هەروەها ڕۆڵی ئایدۆلۆجیای زاڵیش بەشێكی كاریگەری لەم هەلومەرج و ڕەوشە زاڵە بەردەكەوێت، بەبڕوای كۆمەڵناسانی فیمینیست ئایدۆلۆژیای خێزان لەسەر دوو گریمانە دامەزراوە یان زاڵ كراوە:

یەكەم: خێزانی ئەتۆمی هاوژیان.. كە لەهەموو دنیا زاڵ و باوە.

دووەم: شێوەی دابەشكردنی كاری رەگەزی ناو خێزان كە بەشێوەی سەرەكی ژن لە دەروونی تایبەتی ناو خێزاندا نەخشی كابانو و دایك دەبینێت‌و باوك یان پیاو لە دەرەوەی خێزان لە دنیای كاروكاسبـیدا نان پەیداكەرو خاوەنی خێزانەكەیە.

بە بڕوای كۆمەڵناسانی فیمینیست، ئەم شێوەیەی خێزان بە بەشێك لە سروشت‌و ژیانناسی دیاریكراوەو بیروڕای گشتیش ئەم گریمانەیە وەكو بەڵگەنەویست تەماشادەكەن، خێزان‌و دامودەزگا كۆمەڵایەتییەكانی تریش هەر لەسەر ئەم پایانە دامەزراون‌و لە ئایندەشدا هەر بەو جۆرە پێكدێن، ئەم دیدگایە یان ئەم ئایدۆلۆجیا زاڵە بەشێوەیەك خۆی دەنوێنێت‌و خۆی وەكو ڕاستی پیشان دەدات كە شێوەیەكە لە ژیانی سروشتی‌و گشتی‌و ئاسایی هەموو خەڵك. بەرنامەكانی پەروەردەو فێركردن، بازاڕی كار، شێوەكانی ڕێكخستنی نیهادو دامەزراوە كۆمەڵایەتییەكان‌و بەرنامەكانی بیمەی كۆمەڵایەتی‌و تەنانەت شێوازی ڕێكخستنی شوێنی ژیان لەسەر بنەمای خێزانی (ئەتۆمی و هاوژیان) دامەزراون، فشاری ئەم گریمانەیە یان ئەم ئایدۆلۆجیا زاڵە لەسەر تاك و لەسەر كۆمەڵگاو بەتایبەتیش لەسەر ژنان‌و كچان بەم ئاراستیە دەبێت: ڕۆڵی دایك و كابان بەشێوەیەك كراوەتە نەریت‌و راستی پێشوەخت‌و سروشتی، یان بەشێوەیەك باس‌و پەروەردە دەكرێت كە تەنانەت لە لایەن خودی ژنان‌و كچانیشەوە پەسەندو رەزامەندە یان بەو جۆرەیە كە دەبێت پێیان پەسەندبێت و رازی بن بەو جۆرەی ژیان، كاتێك كە هەندێك لە ژنان بەوشێوەیەی ژیان رازی نین گوناهی ئەم هەڵوێستە دەخرێتە ئەستۆی خۆیان، نەك ئۆباڵی ئەو شێوەیە لە ژیانی لەپێشەوە بڕیار بۆ دراوە.

سەرەنجام ئایدۆلۆژیای خێزان وەكو هەر مەرامێكی دیكە ئەو تایبەتمەندییە بەخۆوەدەگرێ (یان لە ڕاستیدا وا وێنادەكرێ) كە بەرژەوەندییەكانی گروپی زاڵ‌و دەسەڵاتدار بەشێوەی بەرژەوەندی و ژیانی گشتی هەموو لایەك وێنادەكرێ و دەناسرێت‌و بەرپرسیاری هەموو شكستەكان دەخرێتە گروپی لاوازو بێ دەسەڵات، بەڵام راستی لەوەدایە كە ئەم ناڕەزایەتی‌و شكستانە بەرهەمی ناكامییەكانی تاك یان بێدەسەڵاتەكان نییە، بەڵكو رەگوڕیشەكەی لە فشارەكانی بونیادە كۆمەڵایەتی و نەریتییەكاندایە.

كوڕان و كیژان، باوكان و دایكان ئەم شێوەیەی ژیان بەسروشتی و بەڵگەنەویست دەزانن و تەنانەت ئەگەر خودی ئەزموونی تایبەتی تاكەكانیش یان هەندێك لە تاكەكان لەگەڵ ئەم هەلومەرجەدا ناسازگار بێت، ئەم نەریتە فشاردەهێنێت‌و كەسانی دەوروبەر تەنانەت بیروباوەڕو نەستی خودی ئەو تاكانەش وا هەڵوێست دەكەن كە دەبێت ئەو تاكانە خۆیان بگۆڕێت‌و خۆیان سازو تەبا بكەن لەگەڵ ڕەوشی گشتی و زاڵدا، چونكە ئەم شێوەیە لە ژیانی خێزانی وا بەڕاستی پیشان دراوە كە لە بەرژەوەندی هەموو تاك و كۆمەڵدایە، بەڵام هەڵوێستی فیمینیزم ئەم رەوشە بە سروشتی و ئاسایی ناناسێت و بڕوای وایە كە ڕەگوڕیشەی لە بەرژەوەندی پیاوان‌و لە بەرژەوەندی سیستەمی زاڵی ئابووری، سیاسی و فەرهەنگی و كۆمەڵایەتیدایە!

سەرچاوە: پاملا ابوت و كلر والاس، جامعەشناسی زنان، ترجمەی منیرە نجم عراقی، نشرنی، چاپ سوم 1383 تهران، ل111-123

 129 جار بینراوە