1-2

1-خێزان لەنێوان نیازو ناچاریدا:
خێزان لەلای هەمووان مەسەلەیەكی ئاشنایە و زۆربەی كەسەكانیش سەر بەخێزانێكی دیاریكراون، زۆربەمان ئەو دیدگایەمان بۆ خێزان هەیە كە باوكێكی نان پەیداكەرو دایكێكی میهرەبان و دڵسۆز منداڵەكانیان بەخێودەكەن و پەروەردەو گەورەیان دەكەن. ئەم شێوەیەی خێزان لە بیری یەك یەكی ئێمەدا بەشێوەیەكی ئاسایی، سروشتی‌و دڵخواز رەنگ دەداتەوەو زۆربەی كەسەكانیش خەون بە وەها خێزانێكەوە دەبینن بەڵام راستییەك یان چەند راستییەكیتر پەیدابووە كە خێزان بەمشێوەیە نەریتی و هەلومەرجە دڵخوازەوە ناهێڵێتەوەو گۆڕانكاری فرە بەسەر خێزانەكاندا هاتووە.

لە زۆربەی وڵاتانی دنیاو لە وڵاتی ئێمەشدا وێنای سەرەكی بۆ خێزان ئەوەیە كە باوكێكی خاوەن خێزان و سەرپەرشتیارو نان ئاوەر دەبێتە كەسی یەكەم لەخێزان و خاوەنی ئەو خێزانە، پاشانیش دایكێكی دڵسۆزو نەرمونیان كە هەمیشە ئامێزی ئاوەڵایە بۆ منداڵان و هاوسەرەكەی وەكو نموونەی هەرە دڵخوازو ئایدیالی دایك خراوەتەڕوو كە بەهەردووكیان منداڵەكانیان بەباشترین شێوە پەروەردە دەكەن و دەیانكەن بەكەسانی سوودمەند بۆ خۆیان و بۆ خێزان و كۆمەڵگا.

مەبەستی من لەم وتارەدا شیكردنەوە یان ئاناتۆمی كۆمەڵناسانەیە بۆ خێزان‌و خستنەڕووی دیدگای كۆمەڵناسییە سەبارەت بەخێزان و هەوڵیش دەدەم دوورنمای خێزانی ئازادو دیموكراتیك یان ئەوەی كە كۆمەڵناسەكان بەخێزانی (هاوئاهەنگ) دەیناسن بخەمەڕوو. ئەگەرچی دەزانم كە ئەم وێنایە بۆ خێزان زۆربەیجار لەگەڵ راستینەی هەلومەرجی ژیانی گشتیدا وێك نایەتەوە، یان ناتوانێ شێوەیەك لە لێكۆڵینەوەی بێلایەن بەخۆوەبگرێ، چونكە خێزان بەشێكە لە بەهاكانی هەتا ئێستای كۆمەڵگاو بەها كۆمەڵایەتی‌و نەریتی‌و ئایدۆلۆژییەكان.

خێزان و دیدگای نەریتی
دیدگای سیاسی‌و دەسەڵاتە هەژمووندارەكان لە كۆمەڵگاكاندا زۆر گرنگی بۆ خێزان دادەنێن و نەك تەنها لەوڵاتێكی نەریتی و دواكەوتووی وەكو عیراق و كوردستان، بەڵكو لە وڵاتانی پێشكەوتووی ئەوروپاو ئەمریكاش. زۆربەی ئەو ڕوانگە سیاسییە دەسەڵاتدارانە بەئاراستەی بەهێزكردنی خێزان هەوڵ دەدەن‌و ئەلتەرناتیڤی ئەوان بۆ پەیوەندی نێوان ژن و پیاو تەنها لە خێزاندا بەرجەستە دەبێت. دیارە لەوڵاتی ئێمەو لەئەنجامی دەسەڵاتی ڕەهای ئاینی نەریت و مۆراڵی دەسەڵاتداری هەتا ئێستا تەنها رێگایەك بۆ پەیوەندی نێوان ژن و پیاو تەنها خێزانە، نەك شێوەكانی دیكەی پەیوەندی وەكو (پێكەوەژیان بەبێ زەواج) یان پەیوەندی ئازادانەی سۆزداری‌و سێكسی، لە وڵاتی ئێمە هەموو ڕێگاكانی پەیوەندی سۆزداری و سێكسی جگە لەخێزان دروستكردن، لەبەردەم لاواندا حەرام كراوەو تەنها دیدگایەكیش یان دیدگای زاڵ و نەریتی بۆ دروستكردنی خێزان ئەو ڕوانگەیەیە كە لە سەرەتاوە ئاماژەم پێدا. ئەم دیدگا دڵخوازو نەریتی و هەژمووندارە هەر لەسەرەتاوە هەلومەرجی ئازادو دیموكراتیك‌و هاوئاهەنگی نێوان ژن و پیاو نادیدە دەگرێت و پیاو دەكاتە سەردارو باڵادەست و ژنیش پاشكۆو بێدەسەڵات. ئەوەی كە لەهەمووی زیاتر مایەی ناخۆشی و دڵتەنگییە كە ئەم شێوەیەی ژیان وەكو ڕاستییەكی رەها یان تاكە شێوەی راستی بۆ خێزان دروستكردن ناسێنراوەو زۆربەی هەرە زۆری خەڵكیش (ژن و پیاو)، بەشێوەیەكی ئاسایی‌و سروشتی پەیڕەوی لێدەكەن.

سێ ئەنجام
ئەم ڕوانگە گشتی و نەریتییە، سێ ئەنجامی تری لێ پەیدابووە كە لە هەموو ئاراستەكاندا جگە لە ئاستەنگ هیچیتری لێبەرهەم نایەت.

یەكەم: هەموو ڕێگاكانی پەیوەندی نێوان ژن و پیاو یان نێوان لاوانی كوڕو كچ وەكو پێكەوەژیان بەبێ زەواج یان پەیوەندی سۆزداریی‌و سێكسی بە بێ پێكەوەژیان، بەنائاسایی‌و شورەیی‌و قەدەغەكراو دراونەتە قەڵەم و ئەمەش بووەتە ڕاستییەكی كۆمەڵایەتی، سیاسی‌و ئاینی بێ ئەملاوئەولا. واتە داخستنی ڕێگاكانیتری پەیوەندی جگە لەخێزان و بە ڕەهاناسینی ڕەوایی دروستكردنی خێزان.

دووەم: زۆربەیجارەكان ئەو ئاوات خواستنە ئایدیالەی خێزان نایەتەدی‌و شكست‌و نائومێدی دەبێتە بەشێك لە میكانیزمی ژیانی رۆژانەی كەسانی پێكهێنەری خێزان‌و بە تایبەتیش بۆ ژنان، چونكە هەمیشە كەسی دووەمن لە خێزانداو كراونەتە پاشكۆی مێرد.

سێهەم: ئەم هەلومەرجە نایەكسان‌و چەوسێنەرو نائومێدە بۆ منداڵان دەگوێزرێتەوە‌و ئەوانیش بەهەمان ڕوانگەی نەریتی‌و داخراوو تاك ڕەهەند پەروەردەو گەورە دەكرێن و سەرەنجام ئەم ڕاستیە پێشوەخت‌و نەریتیانە دەبێتە بەشێك لە بونیادو بیروباوەڕی ئەوانیش.

ڕەخنەگرتن لە دیدگای نەریتی
باشترین ڕەخنەگرتن لەم هەلومەرجە (واتە دیدگای نەریتی و پێشوەخت بۆ خێزان) ئەوەیە كە وەكو پۆست مۆدێرنەكان ئەو وتەیە دووبارەبكەینەوە كە ڕاستی كۆمەڵایەتی و مرۆڤایەتی هەمیشە راستییەكی دروستكراوە، نەك راستیەكی سروشتی و بەڵگەنەویست، خێزانیش لەهەموو ئاڕاستەكانی ئاین، نەریت، سیاسەت و ئەخلاقیەتی هەتا ئێستا كراوەتە تاكە رێگا بۆ پەیوەندی نێوان ژن و پیاو.

مەبەستم لەوەیە كە پەیوەندی نێوان ژن و پیاو لایەنی سروشتی و بایۆلۆجیە لە غەریزەی مرۆڤانەدا، بەڵام خێزان (وەكو تاكو رێگای حەڵاڵ كراو) دەبێـتە هەلومەرجی سیاسی‌و ئایدۆلۆژی‌و بەرژەوەندی دروستكراو، ئایا دەكرێ ئەم راستییە سەپێنراو و دروستكراوە پاشەكشەی پێبكرێت یان نەبێتە دیدگای زاڵ؟ وەڵام دەبێتە ئەوەی كە تاڕادەیەكی زۆر لە ئەوروپاو ئەمریكا، مەسەلەی خێزان پاشەكشەی كردووەو رێگاكانی تری پەیوەندی نێوان ژنان و پیاوان هاتوونەتە ناو ژیانی بەشێكی بەرچاو لە خەڵك. بەڵام هێشتا دیدگای ڕەسمی‌و زاڵ لەوێش لایەنگرییە لە دروستكردنی خێزان‌و هاندانی لاوانە بۆ پێكەوەنانی خێزان.

پرسیاری هەستیارو شوێنی مەبەست‌و گرنگ بۆ وڵاتی ئێمەو وڵاتانی لە جۆری كوردستان، ئەوەیە كە بۆچی هێشتا خێزان تاكە ڕێگای نەریتی‌و رێگاپێدراوە بۆ پەیوەندی؟ بۆ وەڵامەكەی دەبێ لە هەموو ئاستەكانی مافەكان‌و ئازادی‌و سەربەخۆیی تاكەكاندا بۆی بگەڕێین. مەسەلەی خێزان بۆ زۆربەی هەرە زۆری ژنان پرسی ژیان‌و گوزەرانە، نەك پرسی پەیوەندی سۆزداری و سێكسی. واتە ئەوان ناچارن لە سایەی پیاوێكدا ژیان‌و گوزەرانیان فەراهەم بكەن‌و لێرەشەوە پاشكۆیەتی‌و بێدەسەڵاتی‌و چەوسانەوەی ئەوان دەبێتە بەشی هەرە زۆری ژیانیان، ئەوانەش كە تاڕادەیەك خاوەنی بڕوانامەو مووچەی مانگانەی خۆیانن، مەسەلەی شوێنی ژیان‌و ئازادی‌و سەربەخۆیی لە ژیانی تایبەتیدا دەبێتە پرسێكی سەرەكی، لای ئەمانیش پرسی سەرەكی دەبێتە رزگاربوون لە ماڵی باوك‌و دەربازبوون لە لێپرسینەوەی باوك، دایك و براكان و زۆرجاریش خوشكی گەورەترو لە هەندێك خێزاندا مام و خاڵیش رێگای لێپرسینەوەو سزادانی كچان (و كوڕان)یان پێدراوە.

بە بڕوای من هەتا كێشەی مافە سەرەتاییەكان و مافەكانی مرۆڤ بەدەستوورو یاسا چارەسەر نەكرێت‌و دەسەڵاتێكی دەربەستیش كەفیل نەبێت بۆ هێنانەدی ئەو مافانە (خواردن، پۆشاك، شوێنی ژیان، تەندروستی، پەروەردە، ئاسایش، كارو ژیانی سۆزداری و سێكسی) مەسەلەی خێزان ناچێتە ناو رەوشی ئازادو دیموكراسی و هاوئاهەنگەوە، ئەگەر هەموو تاكێك (ژن و پیاو) بەهرەمەند بێت بەبێ ڕێگریی‌و كۆسپ لەو مافانە، ئەوكاتە پێكەوەژیان یان پەیوەندی سۆزداری یان خێزان دروستكردن دەبێتە رێكەوتنی نێوان دوو كەسی بەهرەمەند، نەك دوو كەسی ناچار یان كەسێكی ناچار (زۆربەیجار ژن)و كەسێكی دەسەڵاتدارو سەردار (زۆربەیجار پیاو).

ئەگەر تاكەكان بە شێوەی دەستووریی و یاسایی و لەكۆمەڵگاشدا ئازادو بەهرەمەند بن لەو مافانە، و بەتایبەتیش مافی شوێنی ژیان و ئازادی گوزەرانی سەربەخۆو مافی بەهرەمەندبوون لە سۆزداری و سێكسی بەبێ ڕێگەگرتن لە لایەن ئاین، دەسەڵات، یاساو نەریتەكانەوە، ئەوكاتە پەیوەندی هاوبەش و خێزان دروستكردن لەنێوان نێرو مێدا دەبێتە پەیمانێكی ئازادو دڵسۆزو بەهرەمەند، نەك ناچاری و پاشكۆیەتی و گومان. هەتا زەمینەی گشتی لەئابووری، كۆمەڵایەتی و فەرهەنگدا چارەسەرنەكرێت و مەسەلەی مافە سەرەتاییەكان نەكرێتە یاساو دیدگای زاڵ، بڕواناكەم مەسەلەی خێزان كە لەسەر ئەو زەمیانە بنیات دەنرێت، ببێتە خێزانێكی ئازاد یان دیموكرات و هاوئاهەنگ.

2-دیدگای كۆمەڵناسی بۆ خێزان
كۆمەڵناسەكان بڕوایان وایە كە خێزان یەكێكە لە نیهادو پێكهاتە سەرەكی‌و پێویستییەكانی كۆمەڵگا، بەڵام مەسەلەی دەورو كاریگەری لە نێوان ژن و پیاودا یەكێكە لە زەمینەكانی جیاوازی نێوان ئەو بیروڕا كۆمەڵناسانەیە، كۆمەڵناسانی فێمینیست بڕوایان وایە كە خێزان جێگای سەرەكییە بۆ ستەم كردن لە ژنان، ئەم بڕوایە تەواو دژو پێچەوانەیە لەگەڵ پەیڕەوی كاریگەری بونیادی لە كۆمەڵناسیدا كە پەیڕەوی لە بەرهەمەكانی كۆمەڵناسی ناوداری ئەمریكی (تالكوت پارسۆنز) (1902-1979) دەكەن كە بڕوایان وایە خێزان ئەتۆمێكی هاوژیانەو دابەشكردنی كار لەوێدا بەپێی رەگەزی نێرو مێ ئەنجام دراوە.

دیدگای فیمینیستی ‌و ماركسیستی بۆ خێزان
دیدگای فیمینیستی‌و ماركسیستی كە دژایەتی ئەم بۆچوونە دەكەن، بڕوایانوایە كە ئەم بیروباوەڕە لە هەموو شێوەكانیتر زیاتر سازگارترو هاوئاهەنگترە لەگەڵ نیازو پێداویستیەكانی كۆمەڵگای پیشەسازی و سەرمایەداریی. ماركسیستەكان ڕەخنە لەم تیۆرەی (كاریگەری بونیادی) بۆ خێزان دەگرن و باسی ئەوە دەكەن كە خێزان دابینكەری نیازەكانی كۆمەڵگای سەرمایەدارییەو كۆمەك‌و هاوكاری مانەوەی ئەو سیستمە چەوسێنەرە دەكات.

زۆربەی دیدگاكانی كۆمەڵناسی، نەریتی لێكۆڵینەوەیان بۆ خێزان تەنها لە پەیوەندی نێوان خێزان‌و كۆمەڵگادایەو نەچوونەتە ناو خودی پەیوەندییە دەروونییەكانی ناو خێزانەوە. ئەوان هێندەی پەرۆش‌و خەریكی چەندوچۆنی پەیوەندیی و كاریگەرین لە نێوان خێزان‌و كۆمەڵگاو سیستەمدا، هێندە گرنگی نادەن بەپەیوەندی نێوان خودی خێزان و ئەندامەكانی، واتە لێكدانەوەی ئەوان لەدەرەوەی خێزاندایە بەرەو ئاراستەی ناو خێزان، نەك بەپێچەوانەوەو سەرەنجام ئەوان گرنگی نادەن بەشێوەی خێزانی دیموكراتیك یان ئازادو هاوئاهەنگ.

بۆیە باشترین كار ئەوەیە كە بەشێك لە نووسینەكەمان تەرخان بكەین بۆ لێكۆڵینەوەی دەروونی‌و ناوخۆیی ناو خودی خێزان و پەیوەندییەكانی ناو خێزان. هەروەها ئاسۆیەك یان دوورنمایەك بۆ خێزانی ئازادو دیموكرات و هاوئاهەنگیش بنەخشێنین!

 86 جار بینراوە