به‌رزبوونه‌وه‌ی پله‌ی گه‌رما له‌وه‌رزی هاویندا حاڵه‌تێكی سروشتییه‌، به‌ڵام بۆ دانیشتوانی ئه‌وروپا ده‌بێته‌ جێگه‌ی مه‌ترسیی. چونكه‌ زۆر جار ده‌بێته‌ هۆی گیان له‌ده‌ستدانی خه‌ڵك.
به‌رزبوونه‌وه‌ی پله‌ی گه‌رما له‌زۆربه‌ی ناوچه‌كانی ئه‌وروپای خۆرئاوا له‌م هاوینه‌دا جارێكی تر هاوینی(2003) هێنایه‌وه‌ یادی خه‌ڵكی ئه‌و وڵاتانه‌ كه‌ به‌ هۆی گه‌رماوه‌ له‌و ساڵه‌دا ده‌یان هه‌زار كه‌س گیانیان له‌ده‌ستدا.
هه‌رچه‌نده‌ شه‌پۆله‌كانی گه‌رما شتێكی نامۆ نییه‌ له‌ ئه‌وروپادا، به‌ڵام ئه‌وه‌ی ده‌گمه‌نه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌و شه‌پۆلی گه‌رمایه‌ له‌سه‌ره‌تای هاویندا بێت كه‌ ده‌زگاكانی به‌ هاناوه‌چوونی حاڵه‌ته‌ كتوپڕه‌كان بخرێنه‌ دوا پله‌ی ئاماده‌باشییه‌وه‌ بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی ئه‌و ئه‌ڵنگارییه‌.
ئه‌و شه‌پۆلی گه‌رمایه‌ی سه‌ره‌تای هاوینی ئه‌مساڵ به‌ ته‌نها ئه‌وروپای نه‌گرته‌وه‌، به‌ڵكو به‌شێكی ویلایه‌ته‌كانی (هیند)یشی گرته‌وه‌ و له‌ویلایه‌تێكی وه‌كو به‌هار له‌ باكوری هیندستان به‌هۆی گه‌رمای زۆره‌وه‌ كه‌ له‌ هه‌ندێك ناوچه‌ (50) پله‌ی سه‌دیی تێپه‌ڕاند به‌ سه‌دان كه‌س گیانیان له‌ده‌ستدا.
كه‌واته‌ بۆچی شه‌پۆله‌كانی گه‌رما ده‌بێته‌ هۆی گیان له‌ده‌ستدانی خه‌ڵك؟ ، ده‌بێت مرۆڤ چی بكات بۆ ئه‌وه‌ی خۆی له‌ گه‌رما بپارێزێت؟ له‌ كاتی به‌رزبوونه‌وه‌ی پله‌ی گه‌رما به‌ شێوه‌یه‌كی نائاسایی ده‌بێت چۆن هه‌ڵسوكه‌وت بكات؟
پێویسته‌ سه‌ره‌تا بزانرێت كامانه‌ن ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌ له‌به‌رده‌م مه‌ترسیی گیان له‌ده‌ستداندان له‌ كاتی گه‌رمای زۆردا.
له‌ سه‌ده‌ی بیست و یه‌كدا ژماره‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی ترسی مردنیان لێده‌كرێت له‌كاتی شه‌پۆله‌كانی گه‌رمادا زیاتر بوون كه‌ ئه‌وانیش مناڵان و كه‌سانی به‌ته‌مه‌ن و ئه‌و كه‌سانه‌ن كه‌ نه‌خۆشیی جیاجیان هه‌یه‌ ، به‌پێی ڕاپۆرتێكی ڕێكخراوی ته‌ندروستی جیهانیی (WHO)ئه‌م ژماره‌یه‌ له‌ نێوان ساڵانی (2000-2016) گه‌یشتووه‌ته‌ (125)ملیۆن كه‌س.
هه‌ر به‌پێی ئه‌و ئامارگیرییه‌ی ڕێكخراوی ته‌ندروستیی جیهانیی له‌ نێوان ئه‌و سالانه‌ی كه‌ له‌سه‌ره‌وه‌ باسكراون چه‌ندین ڕووداو تۆماركراوه‌ له‌وانه‌ش شه‌پۆله‌ گه‌رماكه‌ی 2003 له‌ ئه‌وروپا كه‌ بووه‌ هۆی گیان له‌ده‌ستدانی 70 هه‌زار كه‌س له‌سه‌رانسه‌ری ئه‌و كیشوه‌ره‌ پیره‌دا و له‌ ساڵی 2010 شدا هه‌ر به‌ هۆی شه‌پۆلێكی گه‌رماوه‌ له‌ ڕوسیای فیدراڵی كه‌ نزیكه‌ی (44) ڕۆژی خایاند نزیكه‌ی ( 65) هه‌زار كه‌س گیانیان له‌ده‌ستدا.
هه‌روه‌ك ئاماژه‌ی پێدراوه‌ جارێكی تر ئه‌و ڕاستییه‌ ئاشكرا ده‌كرێت كه‌ كه‌سانی به‌ ته‌مه‌ن و ژنانی دووگیان و مناڵان زۆترین قوربانییه‌كانی ئه‌و شه‌پۆلانه‌ی گه‌رمان به‌ هۆی ئه‌وه‌ی سیستمی به‌رگرییان لاوازه‌. جگه‌ له‌و كه‌سانه‌ش هه‌ندێكی تر ده‌بنه‌ قوربانیی كه‌ دۆخی كاره‌كانیان وایان لێده‌كات له‌ به‌ر تینی گه‌رمادا كار بكه‌ن، وه‌ك جوتیاران و ئه‌وانه‌ی وه‌رزش ده‌كه‌ن، چونكه‌ ئه‌مانه‌ش هه‌وڵێكی جه‌سته‌یی زۆر ده‌ده‌ن كه‌ وا ده‌كات پله‌ی گه‌رمای له‌شیان به‌رز بێته‌وه‌.

پله‌ی گه‌رما و له‌ش
به‌و پێیه‌ی مرۆڤ زینده‌وه‌رێكه‌ تێكڕای پله‌ی گه‌رمای له‌شی جێگیره‌، بۆیه‌ له‌شی مرۆڤ به‌ره‌نگاری ده‌كات بۆ پاراستنی پله‌ی گه‌رمای ناوه‌كی كه‌ 37 پله‌ی سیلیزیه‌، هه‌ر بۆیه‌ كاتێك پله‌ی گه‌رمای ده‌ره‌وه‌ به‌رز ده‌بێته‌وه‌ له‌ش هه‌وڵ ده‌دات ئه‌و پله‌ی گه‌رما زیاده‌یه‌ی ون بكات.
له‌مباره‌یه‌وه‌ (داڤرۆن موحه‌مه‌دییڤ)ی هه‌ماهه‌نگكاری ته‌ندروستیی ئه‌وروپی له‌یه‌كێتی نێوده‌وڵه‌تیی كۆمه‌ڵه‌كانی مانگ و خاچی سوور ده‌ڵێت»ئه‌گه‌ر ماوه‌ی به‌رزبوونه‌وه‌ی پله‌ی گه‌رمای ناوه‌كی له‌ش درێژه‌ی كێشا به‌ هۆی به‌رزبوونه‌وه‌ی پله‌ی گه‌رمای ده‌ره‌وه‌، ئه‌مه‌ ده‌بێته‌ جێگه‌ی مه‌ترسیی»
به‌پێی ئه‌و پسپۆڕه‌ له‌و كاته‌دا دڵ بڕێكی زۆرتری خوێن ده‌نێرێت بۆ ده‌ره‌وه‌ی پێست، بۆ ئه‌وه‌ی گه‌رمی ون كات و بچێته‌ ده‌ره‌وه‌ بۆ ناو هه‌وا، ئه‌مه‌ش هۆكاری ئه‌وه‌یه‌ كه‌ زۆر كه‌س له‌وانه‌ی له‌ ژینگه‌ گه‌رمه‌كاندا ده‌ژین پێستیان سوور ده‌بێته‌وه‌.
ئاره‌ق
هه‌موو كه‌سێك ئاره‌ق ده‌كاته‌وه‌، میكانیزمی ئاره‌قكردنه‌وه‌ یارمه‌تیده‌ره‌ بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی پله‌ی گه‌رمای له‌ش، به‌ڵام ئه‌وه‌ سودی كه‌مده‌بێته‌وه‌ ئه‌گه‌ر پله‌ی گه‌رمای ده‌روربه‌ر هه‌روا به‌رز بێت و له‌ پله‌ی گه‌رمای پێست به‌رزتر بێت.
جارێكی تر موحه‌مه‌دیف ده‌ڵێت» پله‌ی گه‌رمای سه‌روو 37 پله‌ی سلیزیی مه‌ترسیی گه‌وره‌ دروست ده‌كات، له‌و كااتانه‌دا پێویسته‌ ڕێوشوێنی خۆپارێزیی بگیرێته‌ به‌ر، هه‌روه‌ها ڕاده‌ی (شێ)ش ڕۆڵی خۆی ده‌گێڕێت، چونكه‌ له‌ سایه‌ی به‌رزبونه‌وه‌ی تێكڕای ڕاده‌ی شێ له‌ش ناتوانێت ئاره‌ق ده‌ربدات و له‌ دواجاریشدا پله‌ی گه‌رمای له‌ش نزم نابێته‌وه‌».
له‌مباره‌یه‌وه‌ ڕێكخراوی ته‌ندروستیی جیهانیی ده‌ڵێت» به‌رزبونه‌وه‌ی پله‌ی گه‌رمای له‌ش به‌ هۆی به‌ركه‌وتنی ده‌وروبه‌رێكه‌وه‌ كه‌ پله‌ی گه‌رماكه‌ی تێكڕای ئاسایی خۆی تێپه‌ڕاندبێت به‌ شێوه‌یه‌كی نه‌رێنی كار له‌ توانای له‌ش ده‌كات بۆ ئه‌وه‌ی پله‌ی گه‌رمای ناوه‌كیی كۆنتڕۆڵ بكات ، ئه‌مه‌ش ده‌بێته‌ هۆی چه‌ند نه‌خۆشییه‌ك له‌وانه‌ش گرژبونی ماسولكه‌كان و هه‌ستكردن به‌ ماندوویه‌تی له‌ ڕاده‌به‌ده‌ر و خۆر بردن و تا لێهاتن».

كاریگه‌ریی به‌رزبوونه‌وه‌ی پله‌ی گه‌رما له‌سه‌ر ته‌ندروستی
به‌رزبونه‌وه‌ی پله‌ی گه‌رما‌و شه‌پۆله‌كانی گه‌رما كاریگه‌ریی زۆری له‌سه‌ر ته‌ندروستیی هه‌یه‌ كه‌ دیارترینیان دروست بوونی هه‌ندێك جۆری گرێ و سورهه‌ڵگه‌ڕانی پێسته‌ تا ڕاده‌ی خوێنبه‌ربوونی پێست.
له‌مباره‌یه‌ خزمه‌تگوزاریی ته‌ندروستیی نیشتمانیی له‌ به‌ریتانیا ده‌ڵێت «له‌گه‌ڵ ماندووكردنی زۆری جه‌سته‌یی، ده‌ماره‌كانی خوێن فراوان ده‌بن و ڕه‌نگه‌ شله‌كان له‌ دیواره‌كانی ئه‌و ده‌مارانه‌وه‌ دزه‌ بكه‌ن و ئه‌مه‌ش بۆخۆی ده‌بێته‌ هۆی كۆبوونه‌وه‌ی ئه‌و شلانه‌ و ئاوسانی له‌ پێیه‌كان و قووله‌ پێ و لاقدا دروست ده‌بێت».
هه‌روه‌ها له‌ده‌ستدانی شله‌كان به‌هۆی ئاره‌قكردنه‌وه‌ هاوڕێیه‌ له‌گه‌ڵ نزمبونه‌وه‌ی په‌ستانی خوێن و ئه‌وه‌ش ده‌بێته‌ هۆی گرفتی زیاتر.
نۆره‌ دڵ
ئه‌گه‌ر كه‌سێك بۆ ماوه‌یه‌كی درێژ له‌ پله‌یه‌كی گه‌رمادا بێت ئه‌وا ئه‌گه‌ری توشبوونی به‌ نۆره‌ دڵێ زیاتر ده‌بێت.
له‌م ڕووه‌وه‌ (تۆنی ستابز) ی سه‌رۆكی جێبه‌جێكاری دامه‌زراوه‌ی دڵ له‌ ئوستورالیا ده‌ڵێت» ئاره‌ق كردنه‌وه‌ ده‌بێته‌ هۆی وشكبوونه‌وه‌ی له‌ش، ئه‌مه‌ش بڕی خوێن كه‌م ده‌كاته‌وه‌ و پێویست به‌وه‌ ده‌كات دڵ به‌ هێزتر خوێن پاڵ پێوه‌ بنێت بۆ دابه‌ش كردنی ئه‌و بڕه‌ خوێنه‌ی كه‌ له‌ ده‌وری له‌ش ماوه‌».
هه‌ر ئه‌و ده‌ڵێت « له‌باره‌ی ئه‌وانه‌ی كه‌ به‌ ده‌ست نه‌خۆشییه‌كانی دڵه‌وه‌ ده‌ناڵێنن و له‌به‌ر ده‌م هه‌ڕه‌شه‌ی نۆره‌ دڵیدان، ده‌كرێ له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌و گۆڕانكارییانه‌دا دۆخی دڵیان خراپتر بێت ، به‌ شێوه‌یه‌ك زۆر جار ئه‌و حاڵه‌ته‌یان ده‌بێته‌ جه‌ڵته‌ی دڵ».

خۆر بردن
جگه‌ له‌ كاریگه‌ریی نه‌رێنی ئه‌و حاڵه‌ته‌ له‌سه‌ر دڵ و دماره‌كان، ڕه‌نگه‌ زۆر مانه‌وه‌ له‌به‌ر تینی گه‌رمی خۆردا مرۆڤ تووشی خۆربردن بكات، ئه‌مه‌ش پێویستی به‌ چاودێریی خێرای پزیشكیی هه‌یه‌.
نیشانه‌كانی خۆربردن
سه‌رئێشه‌ و هه‌ستكردن به‌ گێژ بوون و نائارامیی
نیگه‌رانیی و شڵه‌ژان
به‌رزبونه‌وه‌ی پله‌ی گه‌رمای له‌ش و وشكبوونه‌وه‌ی پێست
تێكچوونی خێرای ئاستی وه‌ڵامدانه‌وه‌
خێرا لێدانی دڵ

پله‌ی گه‌رمای سه‌روو (40) سیلیزی له‌ش
خۆربردن كاتێك ڕووده‌دات كه‌ مێشك و ئه‌و ناوچه‌یه‌ی به‌رپرسه‌ له‌ ئه‌ركه‌ جه‌سته‌ییه‌كانی وه‌ك ئاره‌قكردنه‌وه‌ نه‌توانێت به‌ ته‌واوی به‌سه‌ر ده‌ردانی هۆرمۆنه‌كاندا زاڵ بێت.
له‌وباره‌یه‌وه‌ جارێكی تر خزمه‌تگوزاریی نیشتمانیی له‌ به‌ریتانیا ده‌ڵێت» خۆربردن ئه‌و كاته‌ ده‌گاته‌ ئه‌وپه‌ڕی كه‌ پله‌ی گه‌رمای له‌ش ده‌گاته‌ سه‌روو (40) پله‌ی سیلیزییه‌وه‌ و ڕێگه‌ له‌ خانه‌كان و سیستمه‌كانی له‌ش ده‌گرێت كه‌ ئه‌ركه‌ ئاساییه‌كانیان به‌جێبهێنن».
ده‌شڵێت» ئه‌وانه‌ی تووشی ئه‌و حاڵه‌ته‌ ده‌بن، به‌ خێرایی هه‌ناسه‌ ده‌ده‌ن و هه‌ست به‌ سه‌رئێشه‌ ده‌كه‌ن و ده‌شڵه‌ژێن و كارده‌گاته‌ بورانه‌وه‌ش، ئه‌گه‌ر به‌ زوویی چاره‌سه‌ر وه‌رنه‌گرن، ئه‌وا كاره‌كه‌ زۆرتر ئاڵۆز ده‌بێت و ده‌بێته‌ هۆی سستبوونی هه‌ندێك ئه‌ندام له‌ جێبه‌جێكردنی ئه‌ركه‌كانی و دواجاریش مردن».
مردن
ڕه‌نگه‌ مرۆڤ له‌ماوه‌یه‌كی زۆر كه‌مدا بمرێت ئه‌گه‌ر پله‌ی گه‌رمای ده‌ورووبه‌ر له‌ 38 بۆ 42 پله‌ به‌رز بێته‌وه‌ و ڕاده‌ی شێش به‌رز بێت ، چونكه‌ له‌و كاته‌دا له‌ش توانای ڕاهاتنی له‌گه‌ڵ ئه‌و دۆخه‌ دا نابێت.
هه‌ر بۆیه‌ باشترین ڕێگه‌ بۆ دوركه‌وتنه‌وه‌ له‌ مه‌ترسیی مردن كه‌مكردنه‌وه‌ی چالاكییه‌ جه‌سته‌ییه‌كانه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی ماڵ‌و له‌به‌ر تیشكی خۆردا، هه‌روه‌ها خواردنه‌وه‌ی بڕێكی زۆری ئاوه‌ و ناوبه‌ناو ڕاكشان و خاوكردنه‌وه‌ی جه‌سته‌یه‌.
ڕێكخراوی ته‌ندروستیی جیهانیی ڕێنمایی ده‌كات كه‌ پێویسته‌ هه‌موو كه‌س له‌ كاتی به‌رزبوونه‌وه‌ی پله‌ی گه‌رمادا زۆر خۆی ماندوو نه‌كات و هه‌وڵ بدات كه‌متر بچێته‌ به‌ر گه‌رما و خۆی له‌چالاكیی جه‌سته‌یی ماندووكه‌ر به‌دور بگرێت.
هه‌ندێك ئامۆژگاریی پێویست
– دووركه‌وتنه‌وه‌ له‌ گه‌رما: ئه‌گه‌ر كه‌سێك هه‌ستیار بێت به‌ گه‌رما باشتره‌ له‌ كاتی به‌رزبوونه‌وه‌ی پله‌ی گه‌رما و شه‌پۆله‌كانی گه‌رمادا دووركه‌وێته‌وه‌ له‌ تیشكی خۆر و خراپترین كاتیش له‌ نێوان یانزه‌ی پێشنیوه‌ڕۆ تا سێی پاش نیوه‌ڕۆ دایه‌.
– باشتره‌ ئه‌و شوێنانه‌ی ماڵ كه‌ زۆر تیشكی خۆریان به‌رده‌كه‌وێت له‌ ڕێگه‌ی په‌رده‌ و كه‌پره‌وه‌ بكرێنه‌ سێبه‌ر .
– پێویسته‌ زوو زوو كه‌سه‌كه‌ به‌ ئاوی سارد خۆی بشوات.
– پێویسته‌ له‌ زیاده‌ڕۆیی كردن له‌ خواردنه‌وه‌ كهولییه‌كان دوور بكه‌وێته‌وه‌ و بڕێكی زۆری شله‌مه‌نییه‌ به‌ سوده‌كان بخواته‌وه‌.
– پێویسته‌ له‌ كاتی چوونه‌ ده‌ره‌وه‌دا جلوبه‌رگی فراوان و كڵاو و چاویلكه‌ی خۆریی به‌كاربهێنرێت.
توانای ڕاهاتن
شوێنه‌واره‌كانی شه‌پۆلی گه‌رما زۆر جێگه‌ی مه‌ترسین و زۆربه‌شیان تۆماركراون و زۆربه‌ی وڵات و شاره‌كان پلانیان داناوه‌ بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی، له‌و لاشه‌وه‌ له‌شی مرۆڤ خه‌ریكه‌ پلانی تایبه‌تی خۆی داده‌نێت.
تیمێكی توێژه‌ره‌وه‌ له‌زانكۆی هارفاردی ئه‌مریكا سه‌رقاڵی لێكۆڵینه‌وه‌ن له‌ هۆكاری گیانله‌ده‌ستدانی ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌ به‌ هۆی به‌رزبوونه‌وه‌ی پله‌ی گه‌رماوه‌ له‌(105 ) شاری ئه‌مریكادا بوونه‌ته‌ قوربانیی له‌ نێوان ساڵه‌كانی (1987 بۆ 2005)و بۆیان ده‌ركه‌وتووه‌ كه‌ مه‌ترسیی گیانله‌ده‌ستدان به‌هۆی گه‌رماوه‌ به‌شێوه‌یه‌كی سه‌رنجڕاكێش كه‌مبووه‌ته‌وه‌.
ئه‌و تیمه‌ ئاماژه‌یان به‌وه‌ داوه‌ كه‌ خه‌ڵك ئێستا وشیارانه‌تر مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ به‌رزبوونه‌وه‌ی پله‌ی گه‌رمادا ده‌كه‌ن، به‌ڵام مه‌ترسییه‌كان به‌ ته‌واوه‌تی بنه‌بڕ نه‌كراون.
ئه‌و تیمه‌ ئاشكرایانكردووه‌ به‌رزبوونه‌وه‌ی تێكرای پله‌ی گه‌رما به‌ ئه‌ندازه‌ی(2.8) پله‌ی سیلیزیی ده‌بێته‌ هۆی زیادبوونی ژماره‌ی ئه‌وانه‌ی گیان له‌ ده‌ستده‌ن به‌ تێكڕای( 1.907) له‌ هاوینی هه‌موو ساڵێكدا.
ئه‌وان ده‌ڵێن» پێویسته‌ خه‌ڵكیی باشتر هۆشیار بكرێنه‌وه‌ بۆ چۆنییه‌تی خۆپاراستن له‌ كاتی هاتنی شه‌پۆلی گه‌رما و به‌رزبوونه‌وه‌ی پله‌كانی گه‌رما به‌شێوه‌یه‌كی چاوه‌ڕواننه‌كراو، بۆ ئه‌وه‌ی هه‌موان له‌ هه‌موو شوێنێكی جیهاندا پارێزراو بن».

سه‌رچاوه‌: BBC